Μέσα στο Μουσείο Μικρασιατικού Πολιτισμού στο Προκόπι Εύβοιας

Μουσείο Μικρασιατικού Πολιτισμού στο Προκόπι Εύβοιας, μια περιήγηση στην ιστορία και τα εκθέματά του – Εικόνες

Το Μουσείο Μικρασιατικού Πολιτισμού, το οποίο ιδρύθηκε από το Διοικητικό Συμβούλιο του Ιερού Προσκυνήματος Οσίου Ιωάννου του Ρώσου, κυρίως με την χρηματοδότηση ΕΣΠΑ και την οικονομική συμβολή του Ι. Προσκυνήματος, στεγάζεται μόνιμα στο ανακαινισμένο και καταλλήλως διαμορφωμένο κτίριο, που χρησιμοποιήθηκε για χρόνια σαν ξενώνας των προσκυνητών στο Προκόπι της Εύβοιας.

Στο πρωτοποριακό αυτό Μουσείο εκτίθενται ιερά κειμήλια και αντικείμενα του καθημερινού βίου, τα οποία, με απερίγραπτους κόπους και σοβαρούς κινδύνους, έφεραν στον τόπο μας οι αδίκως ξεριζωμένοι κάτοικοι του Προκοπίου της Καππαδοκίας της Μικράς Ασίας, μετά την μικρασιατική καταστροφή και την εφαρμογή της συνθήκης της Λωζάνης.

Ο Ελληνισμός του Προκοπίου της Καππαδοκίας έχει ιστορία περίπου 2.200 ετών. Το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, στο οποίο συμπεριλαμβάνεται η Καππαδοκία, εξελληνίστηκε σταδιακά από τα τέλη του 4ου π. Χ. αιώνα και εξής. Η εξάπλωση του ελληνισμού στην περιοχή της Καππαδοκίας και ο εξελληνισμός του τοπικού πληθυσμού και πολιτισμού ήρθε ως αποτέλεσμα των κατακτήσεων του Μεγάλου Αλεξάνδρου και της ίδρυσης των ελληνιστικών βασιλείων των Διαδόχων.

Από την εποχή αυτή, η παρουσία του ελληνικού στοιχείου στην περιοχή ήταν διαρκής και κυρίαρχη από κάθε άποψη, δημογραφική, οικονομική και πολιτιστική. Εντούτοις, η μακρά περίοδος της τουρκικής κυριαρχίας στον ίδιο χώρο επέφερε την εξασθένιση της ελληνικής παρουσίας, ξεκινώντας από τα τέλη του 11ου αιώνα, και φτάνοντας έως 1924 με την ανταλλαγή των πληθυσμών που επιβλήθηκε στην Ελλάδα και στην Τουρκία με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης.

Το Προκόπι (Ουργκιούπ) είναι μία μικρή πόλη της Καππαδοκίας. Η ονομασία Ουργκιούπ αποτελεί την τουρκική εκδοχή του ελληνικού ονόματος Προκόπι. Η πόλη βρίσκεται πάνω σε οροπέδιο και σε ύψος 1.200 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας, κοντά στον ποταμό Άλυ. Το μεγαλύτερο μέρος της πόλης είναι χτισμένο αμφιθεατρικά πάνω σε δύο μεγάλους βράχους. Στην κορυφή του ενός βράχου βρισκόταν παλιό φρούριο, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να καλείται το Προκόπι από τους κατοίκους της γύρω περιοχής και «Κάστρο» και οι κάτοικοί του «Καστρινοί». Η σύνθεση του πληθυσμού ήταν μουσουλμάνοι, τουρκόφωνοι Ρωμιοί, χριστιανοί ορθόδοξοι και λίγοι Αρμένιοι.

Εκκλησιαστικά το Προκόπι υπαγόταν στη μητρόπολη Καισαρείας. Η πόλη διέθετε τρεις ναούς, του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Βασιλείου και του Οσίου Ιωάννη του Ρώσου. Στον τελευταίο φυλασσόταν και το λείψανο του Οσίου, η λατρευτική τιμή του οποίου είχε εξαπλωθεί στη γύρω περιοχή, τόσο μεταξύ των χριστιανών, όσο και μεταξύ των μουσουλμάνων.

Ευτυχώς, οι κάτοικοι του Προκοπίου και γενικότερα της Καππαδοκίας δεν γνώρισαν το βίαιο ξεριζωμό από τα πάτρια εδάφη τους, όπως συνέβη με τον ελληνισμό του Πόντου, της Σμύρνης και άλλων πόλεων της Μικράς Ασίας, όπου επίσης ζούσε σημαντικός ελληνικός πληθυσμός. Σε αυτούς δόθηκε η ευκαιρία να μπορέσουν να μεταφέρουν κάποια από τα πολύτιμα υπάρχοντά τους στη νέα τους πατρίδα το 1924. Συνοδός τους στο ταξίδι της μετανάστευσης υπήρξε και το λείψανο του Οσίου. Ο Άγιος Ιωάννης είναι γνωστός σ’ όλη την Καππαδοκία, στο Ικόνιο, την Άγκυρα, όχι μόνον μεταξύ των χριστιανών, αλλά και μεταξύ των Οθωμανών, με το «κουλέ Γιουβάν», δηλαδή ο αιχμάλωτος Ιωάννης. Το έλεγαν αυτό, γιατί ο Όσιος ήταν Ρώσος αιχμάλωτος στο Ρωσοτουρκικό πόλεμο, την εποχή του αυτοκράτορα Πέτρου του Μεγάλου. Οι Τούρκοι έπαιρναν από το βαμπάκι που ήταν επάνω στο Λείψανο του Οσίου κι έτριβαν μ’ αυτό πονεμένα σημεία του κορμιού τους για να γίνουν καλά.

Το Μουσείο Μικρασιατικού Πολιτισμού Προκοπίου Ευβοίας περιλαμβάνει μια σειρά εκθεμάτων τα οποία παραθέτουμε με μια εύλογη σειρά. Την εκπόνηση και εκτέλεση της μουσειολογικής και μουσειογραφικής μελέτης έκανε ο Ηλίας Παπαγεωργίου, ο Παντελής Φελέρης και η Μαρία Κοντάκη.

Τα αφιερώματα

Το λατρευτικό σκήνωμα του Οσίου έφθασε στη νέα του πατρίδα μαζί με τα τάματα που οι Προκοπιείς πρόσφυγες έφεραν από τον ομώνυμο ναό του στην Καππαδοκία. Η φήμη τους ως θαυματουργού Αγίου εξαπλώθηκε γρήγορα ανά την Ελλάδα. Μάρτυρες της αγάπης του κόσμου στον Όσιο Ιωάννη είναι τα αντικείμενα που αφιερώθηκαν σε αυτόν μετά το 1924 και προέρχονται από όλη την Ελλάδα, κοσμήματα και πολύτιμα υφάσματα, τάματα πιστών, τονίζουν τη συνέχεια και τη διάδοση μιας λατρείας εξορισμένης από το «γενέθλιο» τόπο της.

Τα αφιερώματα αυτά, ενταγμένα σε ένα μουσείο, το οποίο είναι επικεντρωμένο στον πολιτισμό της Μικράς Ασίας, παρουσιάζουν ανάγλυφες τις υφολογικές ομοιότητες και διαφορές με τα αντίστοιχα τεχνουργήματα της μικρασιατικής αργυροχοΐας, υφαντικής και κεντητικής τέχνης. Έτσι δημιουργείται ο διάλογος μεταξύ των παραδοσιακών ενδυμασιών των δύο πόλων του Αιγαίου και υπάρχει έντονη η αίσθηση της φυσικής παρουσίας των προσκυνητών από την παλαιά και τη νέα πατρίδα του Οσίου.

Η τέχνη της αγιογραφίας στη Μικρά Ασία τον 18ο και των 19ο αιώνα 

Ο 18ος αιώνας σηματοδοτεί την επανεμφάνιση της τέχνης της ζωγραφικής εικόνων στη Μικρά Ασία. Την εποχή αυτή εκτός από τις φορητές εικόνες και τις τοιχογραφίες, τις οποίες φιλοτεχνούν αγιογράφοι από άλλα μέρη (Πελοπόννησος, Χίος, Κρήτη), εμφανίζονται και ντόπιοι αγιογράφοι, κυρίως στη δυτική Μικρά Ασία, με επίκεντρο τη Σμύρνη, τον Πόντο και την Καππαδοκία. Υφολογικά, οι μικρασιάτικες εικόνες της εποχής αυτής ακολουθούν το ρυθμό του λεγόμενου «ανατολίτικου ροκοκό» ή «τουρκομπαρόκ», όπου η βυζαντινή τεχνοτροπία συνδυάζεται με τις υφολογικές επιρροές και διακοσμητικά μοτίβα δυτικής και οθωμανικής προέλευσης.

Μετά τα μέσα του 19ου αιώνα ο ακαδημαϊσμός, που χαρακτηρίζει την εκκλησιαστική ζωγραφική στον ελλαδικό χώρο, αρχίζει να επηρεάζει και τα εργαστήρια εικόνων των παράλιων, κυρίως πόλεων της Μικράς Ασίας.

Εκκλησιαστικά αργυρά από την Καππαδοκία

Τα κειμήλια της Καππαδοκίας φέρουν συχνά καραμανλίδικες επιγραφές, που αποδίδουν με ελληνική γραφή την τουρκική γλώσσα. Το φαινόμενο είναι ενδεικτικό της μακράς διαδικασίας προσαρμογής που υπέστη ο τοπικός χριστιανικός πληθυσμός.

Οι παλιότερες γνωστές καραμανλίδικες επιγραφές πάνω σε ασημένια σκεύη των αρχών του 18ου αιώνα, περιόδου που συμπίπτει με την εκδοτική δραστηριότητα των καραμανλίδικων εντύπων και την επισκευή εκκλησιών ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγεται και το Προκόπι. Τα κειμήλια του Προκοπίου, ωστόσο, δεν είναι παλαιότερα του 19ου αιώνα που είναι η εποχή οικονομικής ανάκαμψης και δραστηριότητας των συλλόγων και αδελφάτων που, εκτός των άλλων φιλανθρωπικών σκοπών του, φροντίζουν για τα σχολεία και τις εκκλησίες της πόλης.

Δύο από τα ασημένια λειτουργικά σκεύη που περιλαμβάνονται στην έκθεση είναι ρωσικής κατασκευής, δείγματα της πρώιμης διάδοσης της λατρείας του Αγίου στην πατρίδα του, τα περισσότερα ωστόσο, προέρχονται από την Κωνσταντινούπολη, όπως τα «καπακλίδικα» ποτήρια, οι δίσκοι, ένα ενσφράγιστο μυροδοχείο και ένα δισκάριο.

Παραδοσιακές ενδυμασίες Μικράς Ασίας

Οι φορεσιές της Μικράς Ασίας έχουν έντονες βυζαντινές και ανατολίτικες επιρροές. Κύριο εξάρτημά τους είναι το καβάδι ή αντέρι, μακρύ εξωτερικό ή εσωτερικό ένδυμα με μακριά στενά ή πλατιά μανίκια και κατακόρυφο άνοιγμα εμπρός. Το χαρακτηριστικό ένδυμα της γιορτινής φορεσιάς ήταν η τσόχα, εξωτερικό καβάδι που έπαιρνε το όνομά του από το υλικό κατασκευής του, στολισμένο με περίτεχνα κεντήματα από μεταξωτά, ασημένια ή χρυσά κορδόνια. Τα σχέδια των κεντημάτων, φτιαγμένα από ειδικούς τεχνίτες, παραπέμπουν σε βυζαντινά μωσαϊκά. Στο κεφάλι φορούσαν φεσάκι και σταμπωτό μαντίλι, ανοιχτόχρωμο για τις νέες και σκουρόχρωμο για τις μεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες, ενώ έπλεκαν τα μαλλιά τους σε πλεξούδες. Οι χρωματισμοί και οι ονομασίες των ενδυμάτων ποικίλλουν στις διάφορες περιοχές, ενώ η καθημερινή ενδυμασία ραβόταν από βαμβακερά υφάσματα, συνήθως ριγωτά, από τη Νεάπολη, τη Νίγδη ή το Προκόπι.

Οι άντρες νωρίτερα από τις γυναίκες υιοθέτησαν το δυτικό τρόπο ένδυσης, τα φράγκικα, λόγω της ενασχόλησής τους με το εμπόριο και τα ταξίδια τους σε Σμύρνη και Κωνσταντινούπολη. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα η ανδρική παραδοσιακή φορεσιά αποτελούνταν από πουκάμισο, βράκα ή ποτούρι (παντελόνι από μάλλινο υφαντό ύφασμα) το χειμώνα, καθώς και μάλλινο ζωνάρι και τσόχινο γιλέκο κεντημένο με μεταξωτά κορδόνια.

Κοσμική λαϊκή τέχνη, υφαντουργία, κεντητική, ταπητουργία, αργυροχρυσοχοΐα

Εκτός από τη μεταλλοτεχνία, στην ευρύτερη περιοχή της Καππαδοκίας κατά το τέλος του 19ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη και η υφαντουργία και η κεντητική. Οι γυναίκες του Προκοπίου κατασκεύαζαν βαμβακερά υφαντά και χειροποίητα χαλιά, τα οποία ήταν ονομαστά για τα σχέδιά τους. Η υφαντική ήταν κυρίως οικιακή απασχόληση και μία από τις πρωταρχικές γυναικείες ασχολίες, ενώ η ταπητουργία απασχολούσε τις γυναίκες το χειμώνα.

Η κοσμική αργυροχρυσοχοΐα περιλαμβάνει διακοσμητικά και χρηστικά αντικείμενα της καθημερινής ζωής, καθώς και φορητά κοσμήματα της γυναικείας και ανδρικής παραδοσιακής φορεσιάς. Μόνιμα εργαστήρια αλλά και πλανόδιοι τεχνίτες, συντεχνιακά οργανωμένοι, δέχονταν παραγγελίες από διάφορες περιοχές. Οι τεχνίτες ονομάζονταν χρυσικοί, χρυσοχοί, κουγιουμτζήδες, δούλευαν κυρίως το ασήμι, το οποίο χρησιμοποιούσαν καθαρό, νοθευμένο ή και επιχρυσωμένο. Οι πατροπαράδοτες τεχνικές ήταν η σφυρήλατη, η χυτή, η έκτυπη, η εγχάρακτη, η διάτρητη, η συρματερή, τα σμάλτα και το σαβάτι. Σπανιότερα και ειδικά στις νησιωτικές περιοχές, χρησιμοποιήθηκες ο χρυσός, ενώ δεν λείπουν οι πολύτιμες, ημιπολύτιμες ή οι κοινές πολύχρωμες πέτρες από υαλόμαζα.

Ο Ιουστινιάνειος Κώδικας

Ο ιουστινιάνειος κώδικας (codex iustinianus) είναι ένα μνημειώδες νομοθετικό έργο, που αποτελείται από δώδεκα βιβλία. Περιέχει τις νομοθετικές διατάξεις από την εποχή του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Αδριανού μέχρι αυτές της εποχής του δημιουργού του, αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α΄ (527-565). Σημαντικό στοιχείο είναι ότι τμήμα του είναι γραμμένο στην ελληνική, πράγμα που σηματοδοτεί την καθιέρωσή της ως επίσημης γλώσσας της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, με την αντίστοιχη υποχώρηση της λατινικής που έως τότε ήταν σε πλήρη χρήση. Η πεντάτομη παλαίτυπη έκδοση της έκθεσης του Μουσείου Μικρασιατικού Πολιτισμού Προκοπίου είναι γραμμένη στη λατινική γλώσσα και έχει τυπωθεί στη Λυών κατά τα έτη, 1536- 1538, στην πρώτη περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας.

Ο αρχιερατικός σάκος του Μητροπολίτη Σμύρνης

Ο αρχιερατικός σάκος του Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου, δωρεά του σεβασμιότατου Μητροπολίτη Χαλκίδος, Ιστιαίας και Βορείων Σποράδων Χρυσοστόμου, εκτίθεται στον πάνω όροφο του Μουσείου. Ο Μητροπολίτης Σμύρνης αφοσιωμένος στον εθνικό σκοπό αλλά και στην ορθοδοξία, κατάφερε να ανασυντάξει τις δυνάμεις των Μακεδόνων και να τους οπλίσει με θάρρος και πίστη, έμεινε γνωστός για τη γενναιότητα με την οποία αντιμετώπισε την επιθετικότητα των Αρχών και πέθανε μαρτυρικά το 1922 όταν οι Νεότουρκοι εισέβαλαν στη Σμύρνη.