Βιοηθική και Βιοπολιτική και στην εποχή της πανδημίας

Γράφει ο Γιώργος Θεοφίλης

Η Βιοηθική είναι ο κλάδος εκείνος της επιστήμης που ασχολείται με τα ηθικά προβλήματα που προέκυψαν από τις νέες ανακαλύψεις της Βιολογίας και τις εφαρμογές της Γενετικής Μηχανικής και αποτελεί ένα σημείο τομής διαφορετικών επιστημονικών πεδίων που περιλαμβάνουν επίσης τη Βιοτεχνολογία, τη Βιοϊατρική, ενώ εμπλέκονται και τελείως διαφορετικοί γνωστικοί τομείς όπως η Νομική και η Θεολογία. Προωθεί τη συζήτηση της ηθικής διάκρισης στην κοινωνία που συχνά σχετίζεται με την ιατρική πολιτική και πρακτική αλλά επίσης σε ευρύτερο πλαίσιο απαντά σε ερωτήσεις για το περιβάλλον και τον τρόπο ζωής.

Η Βιοπολιτική εισάγεται το 1976 από το Γάλλο ιστορικό φιλόσοφο Μισέλ Φουκό με αντικείμενο την περιγραφή των τεχνικών διαχείρισης και ρύθμισης της ζωής και του θανάτου των ανθρώπινων πληθυσμών από τη νεωτερική εξουσία. Επεξεργάζεται, δηλαδή, τον τρόπο που επιχειρήθηκε να εξορθολογιστούν τα προβλήματα που έθεσαν στη διακυβερνησιακή πρακτική τα φαινόμενα που χαρακτήριζαν ένα σύνολο ζώντων συγκροτημένων σε πληθυσμό, όπως υγεία, υγιεινή, γεννητικότητα, μακροζωία, φυλές.

Η ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ

Η βιοηθική ως μετεξέλιξη της ιατρικής ηθικής καλύπτει την ηθική αξία της υγείας, τη Δημόσια Υγεία και την υγεία του πληθυσμού και ορίζει την υγεία ως ατομικό δικαίωμα και αγαθό.

Η υγεία, σύμφωνα με το ανεξάρτητο συμβούλιο βιοηθικής, το Nuffield Council on Bioethics, ορίζεται ως εξής: «Η υγεία του πληθυσμού αναφέρεται στη συλλογική κατάσταση της υγείας των μελών ενός πληθυσμού, ενώ η δημόσια υγεία στις προσπάθειες βελτίωσης του πολιτικού, ρυθμιστικού και οικονομικού περιβάλλοντος που επηρεάζει τις προοπτικές υγείας. Αντικείμενο της δημόσιας υγείας είναι η βελτίωση της πληθυσμιακής υγείας».

Η πανδημία έφερε σε πρώτο πλάνο το δικαίωμα στη ζωή, στην υγεία και στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, αλλά και την αντιμετώπιση αλληλοσυγκρουόμενων στόχων όπως είναι ο έλεγχος της μετάδοσης των μολύνσεων απέναντι στην ανάγκη προσωποποιημένης παροχής υποστηρικτικής φροντίδας. Επίσης, στις συνθήκες αυτές, αρχίζουμε να εξετάζουμε την αρμοδιότητα και την ευθύνη του κράτους να παρεμβαίνει για να ρυθμίσει ζητήματα δημόσιας υγείας και ασφάλειας αλλά και προστασίας της υγείας του κάθε προσώπου, όπως και το πότε πρέπει να παρεμβαίνει ο νομοθέτης με ανάλογες ρυθμίσεις.

Ανάμεσα στην ιατρική ηθική και την ηθική της δημόσιας υγείας θα πρέπει να υπάρχει ένα κανονιστικό συνεχές και ένα κοινό πλαίσιο αρχών, ενώ οι αρχές αυτές θα πρέπει να συν-ισχύουν. Το δικαίωμα στην υγεία όπως ορίζεται στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα (1966, άρθρο 12), είναι «το δικαίωμα κάθε προσώπου να απολαμβάνει το υψηλότερο δυνατό επίπεδο σωματικής και ψυχικής υγείας». Παράλληλα, ισχύουν και δεσμεύσεις καθολικότητας, δηλαδή, τα θεμελιώδη δικαιώματα κάθε προσώπου πρέπει να είναι συνεπή μεταξύ τους, δηλαδή συν-ισχύουν για όλους τους ανθρώπους και πρέπει να είναι συμβατά με την πράξη που απαιτείται για να εξασφαλισθεί ο σεβασμός τους. Τα δικαιώματα είναι συστατικό της δικαιοσύνης, ωστόσο συνοδεύονται από σύστοιχες υποχρεώσεις μη εξαναγκασμού, μη εξαπάτησης, απόρριψης αθέμιτης πίεσης, χειραγώγησης και πρόκλησης βλάβης και οφείλουν να συν-ισχύουν από τη σκοπιά όλων.

Η υποχρεωτικότητα και τα μέτρα που έχουν ληφθεί συνεπάγονται την αξιοποίηση της τεκμηριωμένης επιστημονικής μαρτυρίας για την εκτίμηση κινδύνων και τη συνεχή εκτίμηση και επανεκτίμηση των δεδομένων της κάθε περίπτωσης κατά την επιβολή μέτρων προστασίας της δημόσιας υγείας στην περίοδο της πανδημίας. Οι θεμελιώδεις ηθικές αρχές που υποβαστάζουν τον κοινό μας βίο, στο ατομικό και στο συλλογικό επίπεδο, είναι κοινές. Το κανονιστικό υπόβαθρο της εναρμόνισης των δικαιωμάτων είναι οι όροι που παρέχουν τη δυνατότητα να συμβιούμε μεταξύ μας υπό συνθήκες ελευθερίας και ισότητας, αμοιβαίου σεβασμού, μέριμνας και αλληλεγγύης. Οι μεταξύ μας σχέσεις προϋποθέτουν την ισχύ αμοιβαίων υποχρεώσεων κατά την εκπλήρωση των καθηκόντων μας, και συναφώς τον αμοιβαίο σεβασμό των δικαιωμάτων μας.

ΒΙΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ

Τα θέματα βιοπολιτικής και δικαιωμάτων τα οποία ανέκυψαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού ζούμε στον αιώνα των ιών και χρειάζεται να αξιολογήσουμε κυρίως τη φιλοσοφία και όχι τόσο την πολιτική υγείας.

Το ερώτημα για το κατά πόσον η πανδημία θα μπορούσε να είχε προβλεφθεί, απαντάται σε συγγράμματα της δεκαετίας του ’90, τα οποία προανήγγειλαν την αναζωπύρωση των λοιμωδών νόσων, την αύξηση της ανθεκτικότητας των νοσοκομειακών βακτηριακών στελεχών και την παγκόσμια εξάπλωση φονικών ιών. Στις πανδημίες που προηγήθηκαν της Covid-19, όπως αυτές του ιού του έμπολα, της γρίπης των πτηνών, της νόσου των «τρελών αγελάδων» και της γρίπης των χοίρων, η αντιμετώπιση ήταν γρήγορη και δημιούργησε έναν εφησυχασμό σχετικά με τις επόμενες απειλές.

Στην τρέχουσα πανδημία, παγκοσμίως, τα συστήματα υγείας βρέθηκαν αποδυναμωμένα από την οικονομική κρίση και ταυτόχρονα ανέτοιμα τόσο για την πρόληψη όσο και για την αντιμετώπισή της. Ένα νέο παράδειγμα βιοπολιτικής ρύθμισης σε πλανητικό επίπεδο θα συντελέσει σε μια καταλυτική αλλαγή στην οικονομία, στους θεσμούς, στα εργασιακά, στην κοινωνική ασφάλεια, στα δικαιώματα και στα ζητήματα της βιοηθικής. Η παγκόσμια οικονομική κρίση, εξάλλου, είχε ως αποτέλεσμα τη ραγδαία επιδείνωση όλων των δεικτών υγείας, ενώ η υποβάθμιση της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας ανέδειξε νέους κοινωνικούς και συμπεριφορικούς παράγοντες κινδύνου. Τα προγράμματα πρόληψης που βρίσκονται σε αρχαϊκό στάδιο και τα δημογραφικά ζητήματα της γήρανσης των πληθυσμών και των μεταναστευτικών ροών καθιστούν επιτακτική την ανάγκη δημιουργίας νέων στρατηγικών για τη Δημόσια Υγεία.

Στην αρχή της πανδημίας όπου η αντιμετώπιση ήταν χωρίς εμβόλια και χωρίς τον κατάλληλο εξοπλισμό των συστημάτων υγείας, αναδείχθηκε ο σημαντικός ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης και των περιφερειών. Η κοινωνία, εκείνο το διάστημα, αντιμετώπισε με υπομονή τα μέτρα, ενώ υπήρξε μια συντηρητική προσέγγιση του περιορισμού των δικαιωμάτων. Ωστόσο, προχωρώντας προς το καλοκαίρι και το φθινόπωρο, αυτό το πλαίσιο άρχισε να μην γίνεται πλέον ανεκτό και κατέστη αναγκαίος ο σχεδιασμός νέων πολιτικών. Φάνηκε ότι είναι ιδιαίτερα σημαντικό να υπάρχει ένα στοχευμένο σχέδιο για τη Δημόσια Υγεία το οποίο να εμπλέκει το προσωπικό της τοπικής αυτοδιοίκησης, όπως άλλωστε υποστηρίζει και ο Π.Ο.Υ., ο οποίος θεωρεί τη συμμετοχή της κοινότητας στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας αλλά και στη Δημόσια Υγεία ως ακρογωνιαίο λίθο.

Το πρόγραμμα του εμβολιασμού σε συνδυασμό με την υποχρεωτικότητα, δεν είναι μία ξένη έννοια για την έννομη τάξη της χώρας. Αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας έχουν ήδη βάλει στην καθημερινότητά μας την αρχή της επικράτησης των δικαιωμάτων υγείας των πολλών, ενώ η άρνηση του εμβολίου θεωρείται ως εκμετάλλευση του κινδύνου των άλλων και της ανοσίας τους. Η διάκριση ανάμεσα στην υποχρεωτικότητα και τον καταναγκασμό, είναι σημαντική αφού ο καταναγκασμός διαχωρίζεται σε φυσικό, αδιανόητος για δημοκρατικά καθεστώτα, και σε έμμεσο, ο οποίος εμπεριέχει τις κυρώσεις και τα πρόστιμα. Το σώφρον είναι οι όποιες δυσμενείς συνέπειες να χρησιμοποιηθούν ως έσχατο μέσο αφού έχουν εξαντληθεί όλα τα μέσα της ενημέρωσης και της πειθούς, ενώ η έμμεση υποχρεωτικότητα κινήτρων και αντικινήτρων θα πρέπει να συνοδεύεται από τη συνεχή απόδειξη της ανάγκης του εμβολιασμού σύμφωνα με τα τρέχοντα επιδημιολογικά δεδομένα.

Οι επιστήμονες αναφέρουν ότι ιστορικά οι πανδημίες φαίνεται να διαρκούν 4-5 χρόνια, είναι λοιπόν σαφές ότι θα πρέπει να έχουμε υπό συνεχή επαγρύπνηση την αλλαγή στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τα δικαιώματα κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας. Ως εκ τούτου είναι δύσκολο να εφαρμόζεται το κριτήριο ηλικίας χωρίς να συνυπολογίζουμε άλλους παράγοντες, όπως τον τρόπο ζωής, υγείας και εργασίας, ενώ χρειάζεται να αναπτυχθεί ο προβληματισμός σχετικά με το πόσο μπορεί να γίνει ανεκτή μια διάκριση βασισμένη στο ποιος είναι πιο πιθανό να καταλάβει μία θέση στο νοσοκομείο και κατά πόσο ευρεία μπορεί να γίνει η χρήση προσωπικών δεδομένων υγείας για την επιβολή προστίμου.

Ζώντας στον αιώνα των ιών χρειαζόμαστε ένα νέο βιοπολιτικό παράδειγμα καθώς καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε θέματα που δεν φανταζόμασταν ότι θα απασχολούσαν τη βιοηθική ή το συνταγματικό δίκαιο κάποια χρόνια πριν. Παράλληλα, η κεντρική διοίκηση πρέπει να επανασχεδιάσει εκ βάθρων την οργάνωση της Δημόσιας Υγείας με αυξημένο ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης, με διαρκή αξιολόγηση των επιβαλλόμενων περιοριστικών μέτρων και κυρώσεων εν μέσω πανδημίας, έχοντας πάντα υπ’ όψιν μας ότι λειτουργούμε σε ένα κράτος δικαίου και όχι σε ένα απολυταρχικό καθεστώς.

 

*Με στοιχεία από το Πανελλήνιο Συνέδριο για τα οικονομικά και τις πολιτικές της υγείας την 13η Δεκεμβρίου 2021, διαθέσιμο στο: www.healthpolicycongress.gr