Μια σαγηνευτική ιστορία, η ιστορία του καφέ

Γράφει ο Γιώργος Θεοφίλης

«Ο καφές είναι μια γλώσσα από μόνος του», τάδε έφη ο Jackie Chan. Πολλά πρωινά έχουν ξεκινήσει με ένα φλιτζάνι καφέ, πολλές συμφωνίες έχουν σφραγιστεί με το υπέροχο αυτό ρόφημα αλλά και πολλοί έρωτες ξεκίνησαν με ένα ραντεβού για καφέ. Η ιστορία του είναι σαγηνευτική, περιλαμβάνει θρύλους, κατακτήσεις και απαγορεύσεις. Είναι όμως μια ιστορία που κατέληξε στο να απολαμβάνουμε κάθε μέρα ένα ρόφημα που αποτελεί το δεύτερο υγρό προϊόν στον πλανήτη, σε οικονομικά μεγέθη, μετά το πετρέλαιο.

Όπως οι περισσότερες από τις μεγάλες ανακαλύψεις, έτσι και εκείνη του καφέ, έγινε τυχαία. Σύμφωνα τουλάχιστον με τον πλέον διαδεδομένο θρύλο, ο οποίος γυρίζει το ρολόι του χρόνου πίσω στο 850 μ.Χ. και στην Αιθιοπία, στα βουνά της οποίας έβοσκε τα κατσίκια του ο Κάλντι. Ο βοσκός παρατήρησε ότι κάποιες από τις κατσίκες του ήταν πιο ζωηρές από τις άλλες. Η αιτία ήταν οι καρποί ενός παράξενου φυτού, το οποίο έτρωγαν οι κατσίκες. Παρακινημένοι από την περιέργεια, έφτιαξαν ένα ρόφημα από τους καρπούς με αποτέλεσμα να γεννηθεί καφές. Η ενέργεια που ένιωσαν ήταν αρκετή για να μετατρέψει αμέσως σε δημοφιλές το μυστηριώδες εκείνο φυτό και το ρόφημα που παραγόταν από τους καρπούς του. Δεν είναι τυχαίο που ακόμα και σήμερα η Αιθιοπία θεωρείται το λίκνο του καφέ, απ’ όπου διαδόθηκε στην περιοχή και ακολούθως μέσω εμπόρων στην αραβική χερσόνησο τον 12ο αιώνα.

Η Υεμένη θεωρείται η πρώτη χώρα όπου φτιάχτηκε ο καφές όπως τον ξέρουμε σήμερα και εκείνη που ξεκίνησε στα μέσα του 15ου αιώνα τη συστηματική καλλιέργεια του καφέ. Τα πρώτο όνομά του ήταν Qahwa, το οποίο σήμαινε «κρασί» και άρχισε να χαρακτηρίζει τον καφέ όταν εκείνος αντικατέστησε τον απαγορευμένο για το Ισλάμ οίνο. Ο καφές δεν άργησε να κατακτήσει αρχικά τον αραβικό κόσμο και στη συνέχεια τη μία μετά την άλλη τις χώρες όπου έφταναν οι έμποροι με την πολύτιμη πραμάτεια τους. Χρειάστηκαν βέβαια να περάσουν αρκετοί αιώνες μέχρι να συμβεί αυτό, καθώς οι Άραβες προστάτευαν με ιδιαίτερο ζήλο τους καρπούς του καφέ, απαγορεύοντας αυστηρά την εξαγωγή τους.

Όμως στις αρχές του 17ου αιώνα, τολμηροί Ολλανδοί έμποροι κατάφεραν να μεταφέρουν λαθραία καρπούς, τους οποίους καλλιέργησαν μεταφέροντάς τους στη συνέχεια στις αποικίες τους στην αμερικανική ήπειρο.. Στη Βενετία οι κόκκοι έφτασαν με ανάλογο τρόπο από έμπορους, γνωρίζοντας ωστόσο την αρχικά αρνητική στάση της Εκκλησίας, που χαρακτήρισε τον καφέ «σατανικό ποτό». Ωστόσο ο Πάπας Κλήμεντας VIII τον απενοχοποίησε έχοντας ενθουσιαστεί με τη γεύση του, δίνοντας την άδεια στους χριστιανούς να πίνουν ελεύθερα καφέ.

Μάλιστα, στη Βενετία το 1647 άνοιξε το πρώτο καφέ της Ευρώπης, ενώ ακολούθησε η Αγγλία στα 1650. Αυτή δεν ήταν η πρώτη απόπειρα απαγόρευσης του καφέ. Στα 1511, οι ηγέτες της Μέκκας, θεωρώντας ότι ο καφές προήγαγε τη ριζοσπαστική σκέψη, επιχείρησαν να σταματήσουν τη συνήθεια, ενώ έναν αιώνα αργότερα, στα 1623, ο Μουράτ IV επέβαλε ποινές για όσους έπιναν καφέ. Στα 1746, η σουηδική κυβέρνηση κατέστησε παράνομα ακόμα και τα συνοδευτικά του καφέ, όπως φλιτζανάκια και πιατάκια, ενώ μερικά χρόνια αργότερα ο Φρειδερίκος ο Μέγας της Πρωσίας υποβάθμισε τον καφέ, αναγνωρίζοντας την ανωτερότητα της μπίρας, η οποία ως τα τότε αποτελούσε το συχνότερο πρωινό ρόφημα.

Σύμφωνα με την παράδοση, οι Βιεννέζοι πρωτογνώρισαν τον καφέ ανακαλύπτοντας σάκους με τους καβουρντισμένους καρπούς, τους οποίους άφηναν πίσω τους, υποχωρώντας, οι Οθωμανοί, στα 1683, μετά την αποτυχία τους να προελάσουν στην Ευρώπη μέσω της Βιέννης. Και η γνωριμία αυτή με τους πολύτιμους καρπούς ήταν καθοριστική. Στα 1683 άνοιξε το πρώτο καφέ στην αυστριακή πρωτεύουσα, με τον θρύλο να θέλει τον αστυνομικό που ανακάλυψε τους σάκους, τον Γκέοργκ Κολσίτζκι, να αποκτά την άδεια για να δημιουργήσει το πρώτο καφενείο της Βιέννης. Το σπίτι του, το οποίο ξαναχτίστηκε το 1760, υπάρχει ακόμα στην οδό Ντόμγκάσε, ενώ η Βιέννη τον έχει τιμήσει με διάφορους τρόπους για την πολύτιμη συνεισφορά του. Μια δεύτερη εκδοχή θέλει το πρώτο καφέ της Βιέννης να το έχει δημιουργήσει ένας Αρμένιος, ο Ντιοντάτο, που εργαζόταν ως κατάσκοπος στην αυτοκρατορική αυλή της Αυστρίας.

Ο καφές έφτασε από την Ευρώπη στις ΗΠΑ και καθιερώθηκε χάρη σε ένα αβάστακτο φόρο στο απαραίτητο για την εποχή τσάι, που επέβαλε ο βασιλιάς Γεώργιος ΙΙΙ. Οι Αμερικανοί εγκατέλειψαν έτσι το αγγλόφερτο τσάι και στράφηκαν μαζικά προς τον καφέ.

Ο έρωτας ήταν η αιτία για την εξάπλωση του καφέ στη Βραζιλία. Όταν αποφασίστηκε ότι η καλλιέργειά του θα ήταν επωφελής για τη χώρα, έστειλαν τον Φρανσίσκο ντε Μέλο Παλχέτα στη Γαλλική Γουιάνα, που βρισκόταν νότια της Βραζιλίας, ώστε να πείσει τον κυβερνήτη της να του δώσει σπόρους καφέ. Ο Βραζιλιάνος διπλωμάτης χρησιμοποίησε ως “όχημα” τη συνοριακή διαμάχη μεταξύ της Γαλλικής και της Ολλανδικής Γουιάνας, και εμφανίστηκε ως μεσολαβητής για την ειρήνη. Αν και πέτυχε την αποστολή του, ο κυβερνήτης αρνήθηκε να του δώσει τους σπόρους καφέ που ζητούσε ως ανταμοιβή. Όμως ο έξυπνος διαπραγματευτής εκμεταλλευόμενος τη γοητεία του, σαγήνευσε τη γυναίκα του κυβερνήτη, η οποία, κυριευμένη από την ομορφιά του, του χάρισε ένα μπουκέτο άνθη, μέσα στο οποίο είχε κρύψει τους πολύτιμους σπόρους. Και κάπως έτσι ο καφές κατέκλυσε τη Βραζιλία και ολόκληρο τον κόσμο, καθώς λόγω του κλίματος εκεί παράγεται ένας από τους καλύτερους στον πλανήτη. Σήμερα, η Βραζιλία παράγει το 1/3 του καφέ ολόκληρου του κόσμου, δύο φορές περισσότερο από τη δεύτερη εξαγωγό χώρα, το Βιετνάμ.

Σε αυτή τη σαγηνευτική ιστορία πρωταγωνίστρια είναι και η Creme Puff, η πιο ηλικιωμένη και με πιστοποιητικό γάτα, που έζησε ποτέ, η οποία ως τα 38 της έπινε καφέ κάθε μέρα καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής της.

Σύμφωνα με τη  World Population Review πάντως δεν είναι ούτε η Βραζιλία, ούτε κάποια άλλη μεγάλη χώρα-παραγωγός που κατέχει την πρωτιά στην κατανάλωση καφέ. Αντιθέτως, ευρωπαϊκοί λαοί όπως οι Φινλανδοί  με μέση κατανάλωση 4 φλιτζανιών ημερησίως και οι Νορβηγοί με μέση κατανάλωση τριών φλιτζανιών ημερησίως φαίνεται πως αποτελούν τους πιο πιστούς φίλους του καφέ. Η Ισλανδία, η Δανία, η Ολλανδία, η Σουηδία, η Ελβετία, το Βέλγιο και το Λουξεμβούργο μαζί με τον Καναδά, βρίσκονται αρκετά πίσω, παρόλα αυτά η Ευρώπη διατηρεί στο προβάδισμα όσον αφορά στην παγκόσμια κατανάλωση καφέ, και μάλιστα με σημαντική διαφορά. Η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Καφέ αναφέρει ότι 2,5 εκατομμύρια τόνοι καφέ καταναλώνονται ετησίως σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Για την Ελλάδα, έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι, αν και κυριαρχεί ο ελληνικός σε ποσοστό 32%, ο στιγμιαίος και ο εσπρέσο τον συναγωνίζονται επάξια με 30% και 28% αντίστοιχα, ενώ ο φίλτρου έχει μερίδιο μόλις 10% στην εγχώρια κατανάλωση.

«Για μένα, η μυρωδιά του φρέσκου καφέ είναι μια από τις καλύτερες εφευρέσεις». Μια φράση και άποψη του διάσημου ηθοποιού Hugh Jackman, την οποία σίγουρα συμμερίζεται ο περισσότερος κόσμος. Πραγματικά όταν η υπέροχη αυτή ιστορία του καφέ καταλήγει στο φλιτζάνι μας, σίγουρα μας κάνει να αισθανόμαστε περισσότερο χαρούμενοι. Γιατί ο καφές, είτε αχνιστός, είτε παγωμένος, κάθε μέρα μας καλεί, ξεκινώντας με αυτόν, να γράψουμε τη δική μας ιστορία.