Με αφορμή την εορτή των 100 χρόνων από την έλευση του Σκηνώματος του Οσίου Ιωάννου του Ρώσου στο Προκόπι της Εύβοιας θα κάνουμε μια ιστορική αναδρομή στις εκκλησίες που ακολούθησε το σκήνωμα έως ότου καταλήξει στον περικαλλή Ιερό Ναό του Νέου Προκοπίου.
Το ιερό λείψανο του Οσίου, αμέσως μετά την εκταφή του, τοποθετήθηκε κάτω από την αγία Τράπεζα της πρώτης και αρχαιότερης Εκκλησίας του Προκοπίου της Μικράς Ασίας, εκείνης του Αγίου Γεωργίου που ήταν λατομημένη στον κεντρικό μεγάλο βράχο, στην τουρκική συνοικία, κοντά στην αγορά.
Σύμφωνα μάλιστα με πληροφορίες του Διευθυντού του ημιγυμνασίου το Προκοπίου Ιορδάνη Παπαδόπουλου, ο οποίος είχε προσωπική αντίληψη, η Εκκλησία αυτή είχε ισόγειο και ανώγειο. Στο ισόγειο έμεναν οι εκκλησιαζόμενοι άνδρες και στο ανώγειο οι γυναίκες. Και τα δύο πατώματα ήταν σκαλισμένα στο βράχο και συγκοινωνούσαν με μεγάλο άνοιγμα στη μέση. Η Εκκλησία αυτή κατέρρευσε το 1850, κατά τη διάρκεια της νύκτας.
Ωστόσο το ιερό λείψανο είχε μεταφερθεί στην καινούργια μεγάλη Εκκλησία του Αγίου Βασιλείου, η οποία κτίσθηκε το 1832 και εγκαινιάσθηκε στις 15 Αυγούστου του 1834, όπως επιμαρτυρείται από εντοιχισμένη πλάκα στη δυτική πύλη της, που φέρει την εξής επιγραφή: «Ή Εκκλησία αυτή εχτίστη επί της Βασιλείας του Σουλτάνου Μαχμούτ, Πατριάρχου Κωνσταντίνου και Μητροπολίτη Καισαρείας Παϊσίου, με την επιστασίαν των προυχόντων και με τη συνδρομή και προσωπική εργασία όλων των κατοίκων σ’ ένα χρόνο μέσα και εγκαινιάσθηκε την 15η Αυγούστου 1834».
Επειδή, όμως, οι προσκυνητές του οσίου Ιωάννου πλήθαιναν καθημερινά και ο Ναός του Αγίου Βασιλείου δεν επαρκούσε για να καλύψει τις ανάγκες των πιστών, μα και οι κάτοικοι του Προκοπίου αυξάνονταν και επεκτείνονταν στην κάτω συνοικία του Τοά γερή, αποφάσισαν να κτίσουν άλλη μεγάλη Εκκλησία, προς τιμήν του οσίου Ιωάννου, στη συνοικία αυτή και στη θέση όπου ήταν το παλαιό νεκροταφείο και ο τάφος του οσίου και επάνω του να στήσουν την αγία Τράπεζα.
Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε τον Ιούνιο του 1886. Τον αγιασμό τέλεσε ο Μητροπολίτης Καισαρείας, ο οποίος, πλαισιούμενος από τους τέσσερις παπάδες του Προκοπίου, διάβασε και το φιρμάνι. Παρευρέθηκαν και ξένοι από τα γύρω χωριά και οι ξενιτεμένοι της πόλης. Αρχιμάστορας ήταν ο Χαράλαμπος Χατζησάββας από την Τραπεζούντα.
Ο Ναός κτιζόταν επάνω σε λόφο. Άρχισε να ανεγείρεται η Εκκλησία μεγάλη, ευρύχωρη, περίκαλλη και επιβλητική σε σχήμα σταυρού με τρούλο, πάνω σε τέσσερις κολώνες, ύψους 30 μέτρα, μήκους 50 και πλάτους 40 μέτρα. Την ανέγερση ενίσχυσαν εκτός από τους Προκοπιείς και πιστοί άλλων περιοχών όπως Κωνσταντινουπόλεως, Σμύρνης, Αμισού, αλλά και η Ρωσική Ίερά Μονή του Αγίου Παντελεήμονος του Αγίου Όρους.
Ο πάνσεπτος και περικαλλέστατος αυτός ναός ο τιμώμενος επ’ ονόματι του Οσίου και Θεοφόρου Πατρός ημών Ιωάννου, θεμελιώθηκε κατ’ αρχάς εν έτει 2 Ιουνίου 1886, Δυστυχώς το εκπαγλό αυτό κτίριο, κάποιος φανατικός και οπισθοδρομικός υποδιοικητής (Καϊμακάμης), για να μην αφήσει μαρτυρία του πολιτισμού των Ελλήνων μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών εκ θεμελίων το κατεδάφισε, το έτος 1950, κατά τη μαρτυρία του Χρυσοστόμου Ενωτιάδη.
Σύμφωνα με τη διήγηση του Λαζάρου Ευπραξιάδη, όταν επισκέφθηκε το Προκόπιο το 1972, δεν μπόρεσε να αναγνωρίσει ούτε το χώρο που ήταν κτισμένη η Εκκλησία του Οσίου. Στο Δημαρχείο, όμως, αναγνώρισε την πολυτελέστατη από αλάβαστρο είσοδο της Εκκλησίας του Οσίου.
Το ιερό λείψανο του Αγίου μεταφέρθηκε στο Νέο Προκόπιο της Ευβοίας το 1925 και αρχικά τοποθετήθηκε στον Ιερό Ναό του χωριού, τον τιμώμενο επ’ ονόματι των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.
Από το έτος 1930, άρχισε η ανέγερση μεγαλοπρεπούς Ιερού Ναού προς τιμήν του Οσίου από τις εισπράξεις του Ιερού Προσκυνήματος και διάφορες δωρεές και εισφορές. Με φροντίδα του Μητροπολίτου Χαλκίδος Γρηγορίου και με άοκνες προσπάθειες της εκκλησιαστικής επιτροπής αποπερατώθηκε ο περικαλλής Ιερός Ναός το 1951 και το ιερό λείψανο μεταφέρθηκε εκεί. Ο Ιερός αυτός Ναός εγκαινιάσθηκε από το Μητροπολίτη Χαλκίδος Νικόλαο, την Κυριακή 21 Σεπτεμβρίου 1969.