.jpg)
Στην Πύλη της Βικιπαιδείας, ο όρος Τέχνη αποδίδεται ως: «Το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας με βάση την πνευματική κατανόηση, επεξεργασία και ανάπλαση, κοινών εμπειριών της καθημερινής ζωής σε σχέση με το κοινωνικό, πολιτισμικό, ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο στο οποίο διέπονται. Αποτελεί μια ευρύτερης ερμηνείας ονομασία που χρησιμοποιείται για να περιγράψουμε τη διαδικασία, της οποίας προϊόν είναι κάτι το μη φυσικό, το οποίο ακολουθεί τους κανόνες του δημιουργού».
Είναι γεγονός ότι πολύ δύσκολα η Τέχνη μπορεί να οριστεί και να προσδιοριστεί, όπως και το κάθε δημιούργημα του καλλιτέχνη να αγγίξει ή να γίνει αποδεκτό από την πλειονότητα των θεατών.
Τα θρησκευτικά σύμβολα συνιστούν μια συνθήκη την οποία ενστερνιζόμαστε από την παιδική μας ηλικία, καθώς η θρησκευτική παράδοση αποτελεί καθημερινό μας βίωμα, γιορτάζουμε, μνημονεύουμε, κάνουμε γαμήλιες τελετές και νεκρώσιμες ακολουθίες με βάση το εκκλησιαστικό τελετουργικό.
Η δύναμη των συμβόλων, πολιτικών, εθνικών και θρησκευτικών συνιστούν από μόνα τους μια δυναμική συνιστώσα την οποία όταν κάποιος καλλιτέχνης διαταράσσει, συχνά προκαλείται έκρηξη και αντίδραση, ενώ ταυτόχρονα αμφισβητείται η πρόθεση του δημιουργού ο οποίος θεωρείται ότι, απλά και με ευκολία, προκαλεί.
Φυσικά τα ερωτήματα που εγείρονται είναι πολυποίκιλα και πολυπρισματικά. Τι μπορεί να αγγίξει η Τέχνη; Υπάρχουν κάποιες εικόνες, σύμβολα και λογότυπα τα οποία είναι καλλιτεχνικά απροσπέλαστα; Μπορεί η δημιουργικότητα του καλλιτέχνη να οριοθετηθεί και να περιοριστεί; Και το κυριότερο, η Τέχνη μας αφορά όλους, ή αποτελεί προνόμιο μόνο ενός ειδικού και εκπαιδευμένου κοινού;
Θα ήθελα να αναφέρω κάποια άλλα παραδείγματα μιας «αποκαθήλωσης» έργων τέχνης τα οποία συνομιλούν με ευαίσθητα θρησκευτικά θέματα.
Ο Τιερί ντε Κορντιέ γεννήθηκε στο Βέλγιο και στην έκθεση «Outlook» του 2003 η δουλειά του αποτέλεσε για αυτόν μια έκφραση κατά της υποκρισίας. Εκείνη την εποχή ένας υποψήφιος βουλευτής του κόμματος ΛΑΟΣ πρόσεξε ότι ένας πίνακας του καλλιτέχνη απεικονίζει ένα πέος το οποίο εκσπερματώνει πάνω σε έναν σταυρό και αποφάσισε να εκδώσει δελτίο Τύπου για να διαμαρτυρηθεί. Μετά τις διαμαρτυρίες, ο υπουργός Πολιτισμού Ευάγγελος Βενιζέλος και το Διοικητικό Συμβούλιο του Οργανισμού Προβολής Ελληνικού Πολιτισμού, ο οποίος διοργανώνει την «Outlook», απέσυραν το έργο από την έκθεση.
Μάλιστα αθώος κρίθηκε από το A΄ Μονομελές Πλημμελειοδικείο Αθηνών, ο Χρήστος Ιωακειμίδης, επιμελητής της διεθνούς έκθεσης Outlook, ο οποίος είχε κατηγορηθεί ότι συμπεριέλαβε στην εικαστική διοργάνωση το «άσεμνο» έργο του Βέλγου καλλιτέχνη Τιερί Ντε Κορντιέ.
Ο Τιερί Ντε Κορντιέ ονόμασε τη σειρά αυτή «Dry Sin» («Στεγνή αμαρτία»). Στα γαλλικά η έκφραση αυτή είναι «péché sec» και πρόκειται για έκφραση καναδική που σημαίνει ακριβώς «βλασφημία».
Εξηγώντας τα γεγονότα από τα οποία πήγαζε το έργο ο Τιερί Ντε Κορντιέ ανέφερε στα έντυπα της εποχής: «Πήγα εσωτερικός σε καθολικό σχολείο, ένα σχολείο με όλα τα προβλήματα παιδοφιλίας που μπορείτε να φανταστείτε. Ορισμένοι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τη φιγούρα που υπάρχει στο συγκεκριμένο έργο, η οποία είναι σκεπασμένη με το ύφασμα, ως τον Χριστό. Θα μπορούσε όμως να απεικονίζει εμένα. Χρησιμοποιώ στοιχεία της χριστιανικής εικονογραφίας και η δουλειά μου έχει να κάνει με την ακραία εμπειρία του χριστιανικού μυστικισμού. H θρησκεία είναι πάντοτε κάτι αντίθετο προς τη φύση. Ο πίνακας είναι ένα είδος αντιποίνων. Θέλω να πω ότι δεν είμαι χριστιανός! Νιώθω προσβεβλημένος από τα πράγματα που κάποιοι επέβαλαν στο σώμα μου και στην ψυχή μου όταν εγώ ήμουν σε μια ηλικία που δεν μου επέτρεπε να αντιδράσω».
Ένα άλλο καλλιτέχνημα που προκάλεσε ακραίες αντιδράσεις ήταν η ταινία του Μάρτιν Σκορτσέσε, «Τελευταίος πειρασμός» το 1988, που είχε βασιστεί στο ομώνυμο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη.
Η ταινία απαγορεύτηκε ή λογοκρίθηκε σε χώρες όπως η Νότια Αφρική και το Μεξικό ενώ παραμένει απαγορευμένη στη Σιγκαπούρη μέχρι σήμερα. Ένας κινηματογράφος στο Παρίσι που πρόβαλλε την ταινία πυρπολήθηκε τον Οκτώβριο του 1988, με αποτέλεσμα να τραυματιστούν 13 άτομα, ενώ ο ίδιος ο Σκορτσέζε δέχτηκε απειλές θανάτου.
Ο Σκορτσέζε ενοχλήθηκε από τους ισχυρισμούς ότι επιχείρησε να γυρίσει μια προκλητική ταινία μόνο για το κέρδος ή για να τραβήξει την προσοχή. «Είναι κάτι περισσότερο από ένα ακόμη κινηματογραφικό έργο για μένα. Έγινε με πεποίθηση και αγάπη και πιστεύω ότι αποτελεί μια επιβεβαίωση της πίστης, όχι μια άρνηση. Επιπλέον, αισθάνομαι ότι οι άνθρωποι παντού θα μπορέσουν να ταυτιστούν με την ανθρώπινη πλευρά του Ιησού όσο και με τη θεϊκή του», περιέγραψε χαρακτηριστικά.
Για το επίμαχο έργο του Χριστόφορου Κατσαδιώτη στην Πινακοθήκη το οποίο έγινε στόχος βανδαλισμού από τον βουλευτή της Νίκης, Νίκο Παπαδόπουλο, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι στα δημιουργήματα του καλλιτέχνη παρελαύνουν γνώριμες και ανοίκειες εικόνες προερχόμενες από τη θεατρική παράδοση της Ευρώπης, τη θρησκευτική μυθολογία, τη ζωγραφική παράδοση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και την τρέχουσα πολιτικοκοινωνική κατάσταση. Επίσης σημαντικό είναι να αναφερθεί η συνάφεια της έκθεσης «Η σαγήνη του αλλόκοτου» με τα “Los Caprichos” του Γκόγια που εκτίθενται σε άλλο χωροταξικό επίπεδο. Δηλαδή για να προσεγγίσουμε το έργο των καλλιτεχνών στη συγκεκριμένη έκθεση θα πρέπει να αντιπαραβάλλουμε το διάλογο και τη συνδιαλλαγή τους με το έργο του Γκόγια.
Η αριστοτεχνική χρήση από τον Γκόγια της αναπτυγμένης τεχνικής του aquatint για τονικά εφέ δίνει στα Los caprichos εκπληκτική δραματική ζωντάνια και τα καθιστά ένα σημαντικό επίτευγμα στην ιστορία της χαρακτικής. Παρά τη συγκαλυμμένη γλώσσα των σχεδίων και των λεζάντων και την ανακοίνωση του Γκόγια ότι τα θέματά του προέρχονται από «υπερβολές και ανοησίες κοινές σε όλη την κοινωνία», πιθανότατα αναγνωρίστηκαν ως αναφορές σε γνωστά πρόσωπα και αποσύρθηκαν από την πώληση μετά από λίγες μέρες. Λίγους μήνες αργότερα, ωστόσο, ο Γκόγια έγινε ο πρώτος ζωγράφος της αυλής. Αργότερα προφανώς απειλήθηκε από την Ιερά Εξέταση και το 1803 παρουσίασε τα Los caprichos στον βασιλιά με αντάλλαγμα μια σύνταξη για τον γιο του.
Με κινητήριο μοχλό τις σειρές των χαρακτικών έργων του Goya στην Εθνική Πινακοθήκη και με πρόθεση να ανανεώσουν τα εργαλεία ανάγνωσης των ιστορικών συλλογών με το πρόγραμμα δράσεων του Ενδιάμεσου Χώρου, παρουσιάστηκε παράλληλα με την έκθεση των 80 χαρακτικών της σειράς Los Caprichos, ένα θεματικό αφιέρωμα στην ελληνική τέχνη με τίτλο Η Σαγήνη του Αλλόκοτου. Στην ομαδική έκθεση περιλαμβάνονται έργα δέκα καλλιτεχνών που από διαφορετικές αφετηρίες εναγκαλίζονται και εικονίζουν το αλλόκοτο, το υβριδικό, και το γκροτέσκο.
Αντιλαμβανόμαστε ότι ο τρόπος με τον οποίο κρίνονται αυτά τα έργα προκύπτει από μια συζήτηση με το παρελθόν, πολιτισμικές αναφορές και εικαστικές αναζητήσεις με επίκεντρο τον Γκόγια. Ο Χριστόφορος Κατσαδιώτης του οποίου τα έργα βανδαλίστηκαν δήλωσε στη LIFO: «Η θεματολογία μου δεν έχει ξεκινήσει από τη θρησκεία. Έχει ξεκινήσει μελετώντας την ιστορία της τέχνης και, επηρεαζόμενος από κάποια ρεύματα και όντας ενεργός πολίτης μέσα σε αυτή την κοινωνία, με επηρεάζουν και τα κοινωνικοπολιτικά συμβάντα. Η θρησκεία τυχαίνει να είναι ένα μέσο διαχείρισης στην κοινωνία των ανθρώπων, με άγγιξε και το εξέφρασα. Ο ρόλος του καλλιτέχνη δεν είναι να κρίνει τη θρησκεία, αλλά οφείλει κατά τη γνώμη μου να είναι αληθινός. Ένα αληθινό έργο τέχνης γεννιέται όταν αφήνεται ο καλλιτέχνης να εκφραστεί χωρίς να τον επηρεάζει η λογική, με το συναίσθημα να παίρνει μορφή ώστε να σχεδιαστεί και να αποτυπωθεί. Τώρα, αν αγγίξει οποιονδήποτε, είναι θεμιτό, αλλά δεν ενοχλούνται και δεν προσβάλλονται όλοι οι άνθρωποι. Σε όλες τις τέχνες φυσικά ο δημιουργός αρέσκεται να αρέσει το έργο του. Ωστόσο μπορεί να έχουμε και εχθρούς, δεν είναι κάτι που δεν συμβαίνει, δεν είναι καν κακό, είναι λογικό να μη συμφωνεί κάποιος με κάποια πράγματα που γίνονται και να μπορεί και να το εκφράσει. Αλλά μέχρι εκεί.»
Η αναφορά σε παρόμοια έργα που έχουν επικριθεί και έχουν συσχετιστεί με παγιωμένες κοινωνικές αντιλήψεις σε σύμβολα και πιστεύω γίνεται για να διατυπώσουμε τη δυσκολία με την οποία μπορεί να διαβαστεί ένα έργο τέχνης, όπως και την επίδραση του συνολικού ηθικοκοινωνικού πλαισίου και πολιτισμικού περιβάλλοντος στο οποίο εκτίθεται. Συχνά η ανάγνωση καλλιτεχνικών έργων αλλάζει ανάλογα με την εποχή και γιατί όχι με την αντίδραση και την επιρροή που προκαλεί.
Την ίδια στιγμή που ένας βουλευτής του ελληνικού κοινοβουλίου επέλεγε να εκφράσει την προσβολή του για ένα εικαστικό έργο, ένας άλλος συνάδελφός του λίγες μέρες νωρίτερα επέπληττε τη Ζωή Κωνσταντοπούλου με απαξιωτικό ύφος και την προτροπή να κάνει παιδιά.
Σε διάστημα μιας εβδομάδας ο κεκαλυμμένος μανδύας της ξεδιαντροπιάς, της αμετροέπειας και της χυδαιότητας έπεσε στην ελληνική Βουλή και συνάμα αποκαλύφθηκε το γυμνό σώμα της ελληνικής κοινωνίας η οποία καθρεφτίζεται στους εκλεγμένους αντιπροσώπους της. Η Τέχνη μοιάζει σαν ένας τρόπος έκφρασης που πρέπει απαραίτητα να επεξεργαστεί και να λογοκριθεί, ενώ η γυναίκα αντιμετωπίζεται ως δεύτερης κατηγορίας άνθρωπος που πρέπει να υπομένει τις προσβολές και την απομείωση της πατριαρχικής κοινωνίας.
Και φυσικά το πεδίο συζήτησης εξοστρακίζεται πάλι στον κόσμο και τη σκέψη του κόσμου που πηγαίνει στις κάλπες, τη στιγμή που η μισή ελληνική κοινωνία επιλέγει την αποχή και τον μηδενισμό, αδιαφορώντας για το αποτέλεσμα και τους ανθρώπους που παίρνουν αποφάσεις για λογαριασμό της.
Το απόφθεγμα «Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο» προέρχεται από το εμβληματικό μυθιστόρημα του σπουδαίου Φίοντορ Ντοστογέφσκι, «Ο Ηλίθιος». Το μυθιστόρημα εξερευνά την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης και την αντίθεση μεταξύ της έμφυτης ομορφιάς της ψυχής του πρωταγωνιστή και του διεφθαρμένου κόσμου που τον περιβάλλει.
Η αλήθεια είναι ότι ο κόσμος δεν είναι πάντα όμορφος, στην πραγματικότητα είναι πολύ άσχημος. Κι η Τέχνη σε όλες τις εκφάνσεις της, πολλές φορές, μας επισημαίνει την ασχήμια του κόσμου μας, τον στηλιτεύει και τον καυτηριάζει. Και είναι γεγονός ότι αυτό οφείλει πρωτίστως να κάνει η Τέχνη, αυτή πρέπει να είναι η στράτευσή της.
Γιατί άλλωστε όπως αναφέρει ο Κρίστοφερ Σμολ: «Τέχνη είναι η δημιουργική διαδικασία, όχι το αποτέλεσμα, όπως ταξίδι δεν είναι ο προορισμός». Και σε αυτό το ταξίδι, άνδρες και γυναίκες, εγχώριοι και ξένοι, θρησκευόμενοι και μη, είμαστε εντελώς ίσοι.
