Αφιέρωμα Σπίτι 2023
Η αρχιτεκτονική σχετίζεται με μια γλωσσική αναπαράσταση; Έχει γλωσσικούς και συντακτικούς κώδικες επικοινωνίας που γίνονται αντιληπτοί από τα ανθρώπινα όντα; Σε ποια όμως σημεία και σε ποιό βαθμό, η αρχιτεκτονική αποτελεί, κατ΄ αναλογία, γλώσσα;
Τα χρόνια που ακολούθησαν το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο γνώρισαν ταυτόχρονα τη γενικευμένη εφαρμογή των αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών θεωριών του μοντερνισμού και τη σταδιακά ανερχόμενη αμφισβήτησή τους, που απέκτησε συγκεκριμένη έκφραση στις δεκαετίες του 1960 και του 1970. H επαναξιολόγηση και η ταυτόχρονη αποδιάρθρωση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, έθεσαν ένα από τα βασικότερα προβλήματα της αρχιτεκτονικής θεωρίας: το μοντέλο της «αντιληπτότητας», δηλαδή τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και κατανοούμε την αρχιτεκτονική ή αλλιώς το πρόβλημα της συγκρότησης του νοήματος. Οι αρχιτεκτονικές μορφές, οι οποίες μέχρι τότε αντιπροσώπευαν αποκλειστικά το αποτέλεσμα μίας απόλυτα αιτιολογημένης και λογικής, σχεδόν «φυσικής» σχεδιαστικής διαδικασίας, υφίστανται μία «χαλάρωση» της σχέσης τους ως προς αυτό που σημαίνουν. Διαταράσσεται, με τον τρόπο αυτό, η σταθερότητα του νοήματος της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, η σχέση δηλαδή μορφώματος-αναπαράστασης. Το γεγονός της απόσπασης του σημαίνοντος από το σημαινόμενο, το νέο αυτό πρόβλημα της αρχιτεκτονικής θεωρίας, αποτελούσε, την εποχή εκείνη, το κυρίαρχο πεδίο μελέτης των γλωσσολογικών θεωριών. Συνεπώς, οι αρχιτέκτονες προσπάθησαν να μελετήσουν το παραπάνω φαινόμενο, καθώς και να καθορίσουν το μηχανισμό μέσα από τον οποίο η αρχιτεκτονική παράγει νόημα, με τη βοήθεια της γλωσσολογίας.
Η επιστήμη της γλώσσας, έχοντας ήδη αποκτήσει κύρος γενικής θεωρίας για όλες σχεδόν τις μορφές έκφρασης του ανθρώπου, αποτέλεσε έτσι το κατεξοχήν νέο θεωρητικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής σκέψης. Η πρόθεση και ο βαθύτερος σκοπός του αρχιτέκτονα, καθοδήγησαν την κάθε επιμέρους άρθρωση και σύζευξη μεταξύ των συστημάτων γλώσσας και αρχιτεκτονικής. Ωστόσο, η αναζήτηση των νέων σχέσεων μορφώματος-αναπαράστασης, όπως εκφράστηκε με τις ποικίλες και αντικρουόμενες προσεγγίσεις της αρχιτεκτονικής ως γλώσσας, συμπυκνώνεται σε δύο κυρίαρχες κατευθύνσεις, που αντιστοιχούν ταυτόχρονα στα πιο ουσιαστικά επίπεδα ανάλυσης των φυσικών γλωσσών: τη σημασιολογία και τη σύνταξη. Η αρχιτεκτονική μπορεί να ιδωθεί με δύο βασικούς τρόπους μέσα από τη γλωσσολογία: ως συμβατικό σύστημα επικοινωνίας μηνυμάτων, ετεροαναφορικών δηλαδή νοημάτων/σημασιών (σημασιολογία) και ως σύστημα δομών και κανόνων, βασισμένο στη χρήση αυτοαναφορικών στοιχείων (σύνταξη).
Ωστόσο, με τη μελέτη της γλώσσας στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, τα ανάλογα της μηχανής, της βιολογίας και των μαθηματικών, που χαρακτήριζαν τη μοντέρνα θεωρία, έχασαν το κύρος τους και αντικαταστάθηκαν από αυτό της γλώσσας. Η γλώσσα έχει ένα σημαντικό πλεονέκτημα έναντι του βιολογικού και του μηχανικού αναλόγου, αφού κανένα από τα προηγούμενα δεν μας λέει κάτι για τα ανθρώπινα συναισθήματα ή τον τρόπο με τον οποίο τα συναισθήματα αυτά βιώνονται. Η γλώσσα από την άλλη, αντίθετα με τη βιολογία και τη μηχανολογία, όμοια όμως με την αρχιτεκτονική, είναι τόσο λειτουργική όσο και συναισθηματική.
Η σημασία των στοιχείων που επιβιώνουν σε μια πόλη μπορεί να παραλληλιστεί με τη σημασία των στοιχείων που επιβιώνουν σε μια γλώσσα. Είναι φανερό ότι η μελέτη της πόλης παρουσιάζει αναλογίες με τη μελέτη μιας γλώσσας, και κυρίως ως προς τα πολύπλοκα φαινόμενα μεταβολής και ως προς την ύπαρξη των στοιχείων που επιβιώνουν. Η διαδικασία αυτή αξιώνει ένα είδος σχέσεων ονοματοποιίας μεταξύ των μορφών και των περιεχομένων τους. Η αρχιτεκτονική λοιπόν μπορεί να περιγραφεί ως γλωσσικό σύστημα, καθώς θα ήταν αδύνατο να συλλάβουμε την κατασκευή μίας γλώσσας a priori. Έτσι ένα πλαστικό σύστημα απεικόνισης όπως η αρχιτεκτονική προϋποθέτει την ύπαρξη ενός δεδομένου συστήματος αναπαράστασης.
Η αρχιτεκτονική εν τέλει αποτελεί ένα σύστημα συναισθημάτων, αξιών, κουλτούρας και μνήμης που ομορφαίνει τον περιβάλλοντα χώρο μας, αφού επιτελεί μια σημαντική διαδικασία για τον άνθρωπο. Όπου κι αν βρισκόμαστε, όπου κι να περπατάμε, όπου κι αν κοιτάζουμε, μας μιλά τη γλώσσα της ομορφιάς.
