.jpg)
Γράφει ο Βασίλειος Ι. Πεππές MD, MSc, MBA
Ειδικός Παθολόγος
Εισαγωγή
Μοιάζει με σενάριο ταινίας αλλά δεν είναι.
Για ακόμα μια φορά η σκληρή πραγματικότητα πρωταγωνιστεί αγγίζοντας νοσηρές πτυχές της επιστημονικής φαντασίας.
Στη σημερινή εποχή του Homo Deus, τον καιρό του υλικού ατομικισμού και της υπερτεχνολογίας, ένα σωματίδιο ιού αόρατο στο γυμνό μάτι στάθηκε αρκετό για ν’ ανακαλύψουμε και να επαναπροσδιορίσουμε την ευθραυστότητα της ανθρώπινης φύσης. Για να θυμηθούμε πως έπειτα από δεκάδες χιλιάδες χρόνια εξέλιξης δεν είμαστε παρά ένας ακόμα κρίκος της βιολογικής αλυσίδας που επιβιώνει ισορροπώντας μεταξύ ζωής και θανάτου.
Πανδημία: μια λέξη που ακούγεται σε καθημερινή βάση και βρίσκεται στα χείλη των περισσοτέρων συνανθρώπων μας. Ετυμολογικά προέρχεται από τις λέξεις παν (όλος) και δήμος (πληθυσμός) ενώ αναφέρεται σε κάθε λοιμώδες μεταδοτικό νόσημα το οποίο εξαπλώνεται γρήγορα και απειλεί το σύνολο του πληθυσμού μιας γεωγραφικής περιοχής.
Δε θα ‘θελα σε τούτο το άρθρο να περιοριστώ σε ιατρικές συστάσεις και συμβουλές, χωρίς ωστόσο να αποποιούμαι την ιδιότητα μου. Άλλωστε πλειάδα έγκριτων συναδέλφων έχει δώσει μάχη για την έγκυρη και υπεύθυνη ενημέρωση υμών.
Κείνο που με ιντριγκάρει τα μάλα όμως είναι να επιχειρήσω μια ιστορική και ψυχοκοινωνική προσέγγιση της όλης κατάστασης χρησιμοποιώντας κουβέντες απλές και σταράτες, από μια οπτική γωνιά λίγο διαφορετική κι απογυμνωμένη από την ξύλινη γλώσσα της όποιας επιστημοσύνης διαθέτω.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν.
Μια σύντομη αναδρομή
Ανά τους αιώνες έχουν καταγραφεί σημαντικές πανδημίες στις οποίες περιλαμβάνεται ο Λοιμός των Αθηνών όπου ο τυφοειδής πυρετός σκότωσε τα 2/3 του πληθυσμού της Αθήνας (430 π.Χ.), η πανδημία Μαύρης Πανώλης όπου αποδεκατίστηκαν 75 εκατομμύρια άνθρωποι στην Μεσαιωνική Ευρώπη του 14ου αιώνα, η επέλαση της Ισπανικής Γρίπης στις αρχές του 20ου αιώνα, η μάστιγα του AIDS (1981) και η πανδημία της Γρίπης τύπου Α από το στέλεχος Η1Ν1 (2009).
Στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη κοινότητα η κατάλυση των γεωγραφικών ορίων αποτελεί χειροπιαστή πραγματικότητα. Τούτο δε αποτελεί πρόσφορο έδαφος ταχείας διακίνησης αγαθών, διασποράς ιδεών μα και ιών με τρανταχτό παράδειγμα αυτό της πανδημίας COVID-19 που οφείλεται στον κορωνοϊό SARS-CoV-2. Της δεύτερης μέσα στον 21ο αιώνα.
Διαχρονικά τα ξεσπάσματα επιδημιών διατρέχουν οριζόντια το κοινωνικό φάσμα στοιχειώνοντας το συλλογικό φαντασιακό με το άγχος του θανάτου ενώ διαβρώνονται ανθρώπινες σχέσεις και κάθε μορφή συλλογικής δραστηριότητας.
Η πανδημία COVID-19 δεν αποτελεί εξαίρεση. Δεν θα μπορούσε άλλωστε.
Θαρρώ πως οι κοινωνικές και ψυχολογικές μας αντιδράσεις, οι φόβοι, οι προκαταλήψεις και τα δείγματα σπασμωδικής συμπεριφοράς είναι απόλυτα συνυφασμένα με την ανθρώπινη φύση.
Ουδείς γαρ τέλειος και το σημαντικότερο ουδείς αναμάρτητος.
Οι ψυχολογικές επιπτώσεις
Σε αυτό το επίπεδο η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια πληγώνουν την κοινωνική συνοχή ενώ η ψυχική υγεία δέχεται ύπουλα χτυπήματα κάτω από τη ζώνη. Αυτό έχει ως ακραία συνέπεια να κοιτά καθένας μόνο τον εαυτό του, αδιαφορώντας αν με τη συμπεριφορά του θα βλάψει τον συνάνθρωπο.
Το άγχος πυροδοτεί φοβίες και ψυχαναγκαστικές διαταραχές οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν σε διαταραχές πανικού ή ακόμα και παράνοια. Κάπου εδώ ο φόβος συνδέεται με τους ανθρώπους και όχι με τη νόσο αυτή καθαυτή, γεγονός που οδηγεί σε αυτοματισμούς του τύπου «φταίνε οι Κινέζοι». Υπό αυτή την έννοια το στίγμα της ασθένειας και της μικροβιοφορίας μπορεί να πυροδοτήσει καχυποψία και οργισμένες αντιδράσεις.
Όσον δε αφορά την καραντίνα ας έχουμε υπόψη πως κάθε άνθρωπος με τη μοναδικότητα της ιδιοσυστασίας του αντιδρά διαφορετικά, ανάλογα πάντα με τη χρονική διάρκεια της απομόνωσης. Η μοναχικότητα είναι πολύ διαφορετική από τη μοναξιά. Τη μοναχικότητα την επιλέγουμε, η μοναξιά συνήθως προκύπτει κατ’ ανάγκη ή παρά τη θέλησή μας και πυροδοτεί συνήθως αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα.
Καθένας που βιώνει αιφνίδια τον περιορισμό της καραντίνας αρχίζει να ανησυχεί, αναζητά αιτία και ανάλογα με την ωριμότητα του αντιδρά πότε με άρνηση ή θυμό ή θλίψη στα πλαίσια μιας αίσθησης αβοηθητότητας. Επιπλέον η απομόνωση συνδέεται με κατανάλωση ψυχοδραστικών ουσιών όπως το αλκοόλ και με επιθετικότητα λόγω πολυήμερου εγκλεισμού και ματαίωσης της κανονικότητας.
Ιδιαίτερη σημασία έχει η προστασία των ψυχολογικά ευάλωτων ατόμων και κυριότερα των παιδιών για τα οποία η απώλεια της καθημερινής ρουτίνας (σχολείο, δραστηριότητες, βόλτες) αποτελεί φαινόμενο συνταρακτικό μα και πρωτόγνωρο. Ο ρόλος του γιατρού και του άμεσου οικογενειακού περιβάλλοντος είναι καταλυτικός στην προκειμένη περίπτωση.
Οι κοινωνικές επιπτώσεις
Σε συλλογικό επίπεδο τα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας αποσκοπούν στην κοινωνική αποστασιοποίηση. Η κοινωνική αποστασιοποίηση περιλαμβάνει ενέργειες που στοχεύουν στην επιβράδυνση της εξάπλωσης της νόσου, ελαχιστοποιώντας την στενή ανθρώπινη επαφή. Σε αυτά περιλαμβάνονται η καραντίνα, οι ταξιδιωτικοί περιορισμοί, το κλείσιμο σχολείων και καταστημάτων κλιμακωτά ως την ολική απαγόρευση της κυκλοφορίας και των ομαδικών συναθροίσεων.
Η προστασία της δημόσιας υγείας τίθεται υπεράνω των ατομικών δικαιωμάτων σε μια ιδιότυπη τυραννία που ποδοπατά τη μονάδα υπέρ του συνόλου. Η υγεία μιας ολόκληρης κοινωνίας ως μέγιστο αγαθό τίθεται πάνω από την ατομική ελευθερία.
Δύσκολα διλήμματα θα σκεφτεί κανείς, αλλά οι σκληρές αποφάσεις επιβάλλεται να ληφθούν. Όχι σήμερα αλλά χθες.
Σε μια ευνομούμενη πολιτεία η σωστή ηγεσία οφείλει υπ’ αυτές τις συνθήκες να πράξει τα δέοντα πέρα από πολιτικές σκοπιμότητες και ιδεοληψίες. Το περίφημο lock-down (sic) δηλαδή.
Η απομόνωση αφορά τον κατ’ οίκο περιορισμό όλων εκτός από τους ανθρώπους-κλειδιά που οφείλουν να σταθούν στην πρώτη γραμμή όπως το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, οι φαρμακοποιοί, άνθρωποι των σωμάτων ασφαλείας και όσοι εμπλέκονται στην εφοδιαστική αλυσίδα βασικών αγαθών όπως τα τρόφιμα ή τα καύσιμα.
Ωστόσο η απομάκρυνση από τις κοινωνικές συναναστροφές μάς αφήνει εκτεθειμένους σε αβεβαιότητα, μηρυκασμό των ίδιων αρνητικών σκέψεων και αίσθημα πνιγμού από την δραστική μείωση των επιλογών μας.
Επιπλέον οι νοσούντες έχουν να αντιμετωπίσουν το κοινωνικό στίγμα της ασθένειας αλλά και τις ψυχολογικές επιπτώσεις της καραντίνας. Ένα στίγμα που επεκτείνεται στους φίλους τους, την οικογένεια τους και την ευρύτερη κοινότητα στην οποία ανήκουν.
Προφανώς οι κοινωνικές σχέσεις δοκιμάζονται σκληρά κάτω από τόσο ασφυκτική πίεση.
Χόακες και τυχοδιώκτες
Σημείο των καιρών αποτελεί παράλληλα η παραπληροφόρηση και η διασπορά ψευδών ειδήσεων και ανυπόστατης φημολογίας. Ειδικότερα στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης φαίνεται να βάζει ακόμα ένα λιθαράκι στο τείχος που ορθώνεται εμπρός μας.
Τρομολάγνοι και λοιποί καλοθελητές – συχνά ειδικοί επί παντός επιστητού – επιχειρούν να «ενημερώσουν», να εντυπωσιάσουν αλλά στην ουσία να καθυποτάξουν τις μάζες τυλίγοντας καθέναν ξεχωριστά στο μανδύα του φόβου.
Περισσότερο από την ίδια τη νόσο βαραίνει η απόπειρα επιβολής της δικτατορίας του πανικού, μιας διαφαινόμενης επικυριαρχίας του τρόμου ικανής να πυροδοτήσει μαζικές υστερικές αντιδράσεις. Αντιδράσεις μιας κοινωνίας καθηλωμένης σε προεφηβικό στάδιο, έτοιμης για γιουρούσι σε σουπερμάρκετ με την πρώτη απειλή θαρρείς και δεν ξεπέρασε ποτέ το κατοχικό σύνδρομο. Η δε ψυχολογία του φόβου και του πανικού είναι καθοριστική για τη διασπορά της νόσου καθώς μπορεί να αποτελέσει εχθρό χειρότερο και από τον ίδιο τον ιό.
Εξοργιστική και ανήθικη είναι η τυχοδιωκτική συμπεριφορά όσων διέκριναν ευκαιρίες αισχροκέρδειας μέσα στην κρίση μοσχοπουλώντας είδη πρώτης ανάγκης (μάσκες, αντισηπτικά κ.λ.π.) ή απατεώνων ολκής που εμπορεύονται μαντζούνια και αλοιφές «διά πάσαν νόσον και πάσαν μαλακίαν» θυμίζοντας το ζητιάνο του Ανδρέα Καρκαβίτσα σε μοντέρνα βερσιόν.
Άκου ανθρωπάκο
Κι όμως. Ακόμα και υπό τις δύσκολες παρούσες συνθήκες μας δίδεται η ευκαιρία για να αλλάξουμε προς το καλύτερο. Καιρός να επαναπροσδιορίσουμε το αξιακό μας σύστημα κάνοντας την πολυπόθητη υπέρβαση από το υπερτροφικό μας «εγώ» βαδίζοντας σταδιακά προς το «εμείς». Να ανακαλύψουμε έννοιες όπως η ατομική ευθύνη και η κοινωνική αλληλεγγύη.
Να περάσουμε χρόνο με την οικογένεια, να παίξουμε με τα παιδιά μας, να ακούσουμε μουσική και να πιάσουμε ανά χείρας εκείνο το παρατημένο βιβλίο στο ράφι. Να προσεγγίσουμε την / τον σύντροφό μας και να κάτσουμε επιτέλους στο ίδιο τραπέζι το μεσημέρι. Να εκτιμήσουμε όσα μέχρι τούδε θεωρούσαμε δεδομένα αναθεωρώντας το ρόλο και τη θέση μας ως είδος στον πλανήτη.
Μερικές φορές αναρωτιέμαι:
Μήπως τελικά η πανδημία είναι η απάντηση της φύσης προκειμένου να αποκατασταθούν χαμένες ισορροπίες;
Μήπως χρειαζόταν ένα γερό χαστούκι στον Homo Sapiens (με ερωτηματικό στο επίθετο sapiens) προκειμένου να αναλογιστεί τα κατά συρροή εγκλήματα απέναντι στο περιβάλλον, το κλίμα και τη βιόσφαιρα ;
Άγνωσται αι βουλαί του Κυρίου.
Κι επιτέλους…Πώς φαντάζει άραγε στα μάτια μας ο καλπάζων καπιταλισμός, τα διεθνή χρηματιστήρια και η ανισοκατανομή του πλούτου ;
Μήπως είναι η στιγμή να επενδύσουμε στην υγεία του σώματος και της ψυχής ξανά αντί σε μετοχές και ομόλογα «αξιών» που υπηρετούν το Μαμωνά του χρήματος ;
Μήπως είναι εποχή να αναθέσουμε ξανά στην ύλη το ρόλο του μέσου και όχι του σκοπού στις ζωές μας;
Ακούγομαι θυμωμένος. Και ναι, είμαι.
Μια κοινωνία που ανέχεται την ανισότητα σφυρίζοντας αδιάφορα μόνο θλίψη και οργή μου προκαλεί.
Κάπου στο βιβλίο του Βίλχελμ Ράιχ διάβασα τα παρακάτω λόγια:
«Αναρωτιέσαι, “Ποιος είμαι εγώ που θα ‘χω άποψη, θα κουμαντάρω τη ζωή μου και θα αποκαλώ ολάκερη την οικουμένη δική μου;” Δίκιο έχεις
Είσαι “άνθρωπος μικρός, κοινός”.
Συλλογίσου τη διπλή έννοια που έχουν τούτες οι λέξεις, “μικρός” και “κοινός”…
Μην το βάζεις στα πόδια! Βρες το κουράγιο να αντικρίσεις τον εαυτό σου!»
Βίλχελμ Ράιχ, Άκου Ανθρωπάκο, εκδ. Ιάμβλιχος, 1999
Ώρα λοιπόν για σκέψη και δράση.
Η τέχνη αντιγράφει τη ζωή
Διόλου τυχαία οι πανανθρώπινες αντιδράσεις σε καιρούς πανδημιών έχουν αποτυπωθεί στην τέχνη και ειδικότερα λογοτεχνία. Ο Αλμπέρ Καμύ στην Πανούκλα αποδίδει αριστοτεχνικά την νουάρ ατμόσφαιρα μιας επιδημίας της ασθένειας:
«Έτσι οι αιχμάλωτοι της πανούκλας πάλεψαν όλη τη βδομάδα μ’ όποιον τρόπο μπορούσαν. Και μερικοί ανάμεσά τους όπως ο Ραμπέρ, έφθασαν όπως βλέπουμε να φανταστούν ότι ενεργούσαν ακόμα σαν ελεύθεροι άνθρωποι, ότι μπορούσαν να διαλέξουν. Όμως μπορούμε πράγματι να πούμε ότι αυτή τη στιγμή, στα μέσα του Αυγούστου, η πανούκλα είχε καλύψει τα πάντα. Δεν υπήρχαν πια τότε προσωπικά πεπρωμένα, αλλά μια συλλογική υπόθεση που ήταν η πανούκλα και αισθήματα που τα μοιράζονταν όλοι. Το σημαντικότερο ήταν ο χωρισμός και η εξορία, μ’ όλο το φόβο και την εξέγερση που περιέκλειαν. Να γιατί ο αφηγητής πιστεύει ότι ταιριάζει στο αποκορύφωμα της ζέστης και της αρρώστιας να περιγράψει τις βιαιότητες των επιζώντων συμπολιτών μας, την ταφή των νεκρών και την οδύνη των χωρισμένων εραστών.»
Αλμπέρ Καμύ, Η Πανούκλα, μτφ. Αγγελική Τατάνη, Γράμματα, Αθήνα 1990
Δυο λογάκια για το τέλος
Πολλοί φίλοι με ρωτάνε αν φοβάμαι.
Η απάντηση είναι ξεκάθαρα θετική.
Ασφαλώς και ανησυχώ …Όπως έχω γράψει και αλλού είμαι «στα κάγκελα» με την όλη κατάσταση μαζί με όσους εργάζονται στο χώρο της υγείας.
Αλλά ελπίζω και πιστεύω.
Πιστεύω στην ομαδική προσπάθεια και την υπέρβαση του «εγώ» που τόσο έντονα καλλιεργήθηκε στην εποχή μας. Καιρός νομίζω να το προσπεράσουμε και – που ξέρετε – ίσως βγούμε λίγο καλύτεροι ως άνθρωποι στο κλείσιμο της αυλαίας.
Μεσούσης της πανδημίας δεν πρέπει να χάνουμε το κουράγιο μήτε το ηθικό μας. Τροφή για σκέψη αποτελεί ο αφορισμός του αείμνηστου Ευάγγελου Παπανούτσου:
«Ανάμεσα στον φόβο και στην ελπίδα μοιράζεται -αλλοίμονο- του ανθρώπου η ζωή. Κοντά στους άλλους ορισμούς θα μπορούσε να του δώσει κανείς και αυτόν τον πολύ σύντομο, αλλά περιεκτικό: έμφοβο ον, που δεν κουράζεται να ελπίζει..»
Καθώς διανύουμε τη Σαρακοστή εν’ όψει Πάσχα νιώθω την ανάγκη να εξομολογηθώ πως η θρησκευτική πίστη ανέκαθεν αποτελούσε αποκούμπι ψυχής σε ώρες κρίσιμες στο βαθμό που καθένας – επιστήμονας ή όχι – αναζητά ένα στασίδι να πιαστεί και ν’ αντλήσει δύναμη:
Από τον στρατιώτη στο μετερίζι της μαχόμενης ιατρικής ή νοσηλευτικής που αναλαμβάνει τη φροντίδα του αρρώστου ως τον ίδιο τον πάσχοντα ο οποίος καλείται να αντέξει ψυχολογικά και σωματικά το βάρος της ασθένειας, την καραντίνα αλλά και – φεύ – το κοινωνικό της στίγμα.
Ένα από τα μεγαλύτερα θεία δώρα είναι η ανθρώπινη λογική. Ας τη χρησιμοποιήσουμε σοφά – με κάθε σεβασμό στο Δημιουργό της – προστατεύοντας στο μέτρο του εφικτού εαυτούς και αλλήλους.
Χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλο.
Να προσέχετε.
#menoumespiti
Σύντομο βιογραφικό
Ο Βασίλειος Ι. Πεππές γεννήθηκε στην Αθήνα το 1974.
Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Πατρών (1993-1999) και κατόπιν πραγματοποίησε την κλινική εκπαίδευση στην Εσωτερική Παθολογία στην Θεραπευτική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Νοσοκομείο «Αλεξάνδρα» (2003 – 2008).
Κατέχει τίτλους μεταπτυχιακών σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου με ειδίκευση στη Διοίκηση Μονάδων Υγείας (2006), της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ με ειδίκευση στον Σακχαρώδη διαβήτη και την Παχυσαρκία (2018), εξ’ αποστάσεως εκπαίδευσης από το ΕΚΠΑ με γνωστικά αντικείμενα την Επείγουσα Ιατρική (2015) και τον Σακχαρώδη Διαβήτη (2016) και από το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών με αντικείμενο Mini Medical MBA (2016).
Η ερευνητική του δραστηριότητα είναι εστιασμένη σε κλινικές μελέτες καρδιαγγειακών και μεταβολικών παθήσεων. Έχει δημοσιευμένες εργασίες σε ελληνικά και διεθνή επιστημονικά περιοδικά και ανακοινώσεις σε ιατρικά συνέδρια της χώρας και του εξωτερικού.
Είναι μέλος της Ελληνικής Διαβητολογικής Εταιρίας (2016), της Ελληνικής Εταιρίας Εσωτερικής Παθολογίας (2017) και είναι εν ενεργεία μέλος του Δ.Σ. του Ιατρικού Συλλόγου Ευβοίας (2014).
Υπηρέτησε παλαιότερα ως ιατρός του ΕΟΠΥΥ στη ΝΜΥ Χαλκίδας (2011-2013) και διατηρεί ιδιωτικά ιατρεία στην Χαλκίδα (2008) και τα Ψαχνά (2018).
Μιλά άπταιστα Αγγλικά, Γαλλικά και ασχολείται με τη δημιουργική γραφή.
