*Γράφει ο Γιώργος Θεοφίλης
Η Χαλκίδα υπήρξε μια πόλη στην οποία έχουν αφήσει τo αποτύπωμά τους η Φραγκοκρατία, η Ενετοκρατία κι η Τουρκοκρατία με πολλά διάσπαρτα μνημεία που μαρτυρούν ένα πολυπολιτισμικό αλλά κι οδυνηρό παρελθόν, που στιγμάτισε ιστορικά τις ζωές των χριστιανών κατοίκων της.
Χαρακτηριστικότερη είναι η περιοχή εκτός των ορίων των παλαιών τειχών της πόλης που ονομάζεται «Προάστιο» ή «Βούργο» ή «Ξέχωρο» και στην οποία δεσπόζει σήμερα ο μεγαλοπρεπής ναός του Αγίου Νικολάου. Το 1880 ξεκίνησε η μερική κατεδάφιση του πρόναου του τεμένους Ουρσύ, που από τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια λειτουργούσε ως μετασκευασμένος χριστιανικός ναός του Αγίου Νικολάου. Ο ναός είχε χαρακτηριστεί ετοιμόρροπος καθώς ο τρούλος του ήταν επικίνδυνος να πέσει στα κεφάλια των εκκλησιαζόμενων, κάτι που είχε συμβεί πρόσφατα στην Αθήνα με τον τρούλο της Ζωοδόχου Πηγής και είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο 12 πιστών. Ο αρχιερέας του Αγίου Νικολάου μαζί με το δήμαρχο Ηρακλή Γαζέπη, ως πρόεδρος και του εκκλησιαστικού συμβουλίου, έκλεισαν το ναό στις 29 Ιανουαρίου 1883, έχοντας πριν πάρει την απόφαση να χτίσουν στην ίδια θέση νέο ορθόδοξο, καθώς ξένιζε τους Χαλκιδέους, να εκκλησιάζονται στο κέντρο της Χαλκίδας μέσα σ’ ένα τζαμί.
Ο ορθόδοξος ναός άρχισε να κτίζεται το 1890 στη θέση του οθωμανικού τζαμιού Ουρσύ Τζαμί, το οποίο μάλλον με τη σειρά του είχε αντικαταστήσει παλαιότερο χριστιανικό ναό. Η πληροφορία ότι αρχιτέκτονας του ναού ήταν ο Τσίλλερ ελέγχεται για την ακρίβειά της, πάντως την επίβλεψη των εργασιών και την εργολαβία της κατασκευής θα πρέπει να ανέλαβαν ο Ποθητός Καμάρας και ο Χατζής Δημητρίου αντίστοιχα. Ο ναός εγκαινιάστηκε στις 2 Φεβρουαρίου του 1895, αλλά συμπληρωματικές εργασίες συνεχίστηκαν για πολλά ακόμα χρόνια. Αρχιτεκτονικά εντάσσεται στους ναούς της ακμής του ελληνοβυζαντινισμού με πρότυπο το λεγόμενο «σύνθετο τύπο», που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στη Χρυσοσπηλιώτισσα. Πρόκειται στην ουσία για συνδυασμό σύνθετου τετρακιόνιου τρουλαίου ναού και τρίκλιτης βασιλικής. Εξωτερικά ο ναός μοιάζει με τη Μητρόπολη της Αθήνας, εσωτερικά όμως παραπέμπει στη Χρυσοσπηλιώτισσα. Την ίδια μνημειακή αίσθηση του κεντρικού χώρου, αλλά και την έλλειψη επαρκούς φωτισμού αποκομίζει ο επισκέπτης από το εσωτερικό του. Από τα στοιχεία που διαθέτουμε ο ναός τοιχογραφήθηκε δυτικότροπα στην αρχή του μεσοπολέμου από δύο σπουδαίους αγιογράφους της εποχής, το Θεόδωρο Λαζαρή (τρούλο) και το Νικόλαο Αργυρόπουλο (κόγχη και πλάγιους τοίχους).
Από τα σημαντικότερα τεμένη στο χώρο έξω από τα τείχη ήταν αυτό που βρισκόταν στη θέση του σημερινού ναού του Αγίου Νικολάου, όπως αναφέραμε, κοντά στην προκυμαία. Για την ονομασία του τεμένους υπάρχουν δύο απόψεις: η πρώτη υποστηρίζει ότι πρόκειται για το Μπαϊρακλί τζαμί, νεώτεροι όμως ερευνητές προτείνουν την ονομασία Ουρσύ τζαμί και τοποθετούν την ανέγερσή του γύρω στο 1794. Λέγεται πως το έχτισε ο γνωστός Αλή Πασάς της Ηπείρου, ο οποίος εξουσίαζε και τη βόρεια Εύβοια. Έχοντας στις βλέψεις του και το κάστρο της Χαλκίδας, έκανε δωρεά το τζαμί αυτό, για να καλοπιάσει τους κατοίκους. Ένα αρχιτεκτονικό σχέδιο της εποχής αποτυπώνει ένα κτίσμα τετράγωνης μορφής με ημισφαιρικό τρούλο που εδραζόταν σε πολυγωνική βάση, ενώ στην πλευρά της εισόδου υπήρχε πρόπυλο με θόλους και κιονοστοιχία. Δίπλα στο τέμενος βρισκόταν ως ανεξάρτητο κτίσμα ένας κυλινδρικός μιναρές που κατέληγε σε εξώστη. Η μετασκευή του τζαμιού σε χριστιανικό ναό είναι εμφανής, καθώς σε αυτό το σχέδιο της εποχής υπάρχει σταυρός στην κορυφή του τρούλου, ενώ ο μιναρές έχει μετατραπεί σε καμπαναριό.
Στις μέρες μας γίνεται λόγος για την κατασκευή του ισλαμικού τεμένους στο Βοτανικό το οποίο δε θα έχει μιναρέ και θα φιλοξενήσει τα θρησκευτικά καθήκοντα περίπου 200 χιλιάδων μουσουλμάνων της Αθήνας. Χαρακτηριστικό της ιδιομορφίας του ισλαμικού τεμένους είναι ότι παρακείμενα θα υπάρχει η χριστιανική εκκλησία του Αγίου Χριστοφόρου κι η οποία θα συμβολίζει την αρμονική συνύπαρξη των δύο θρησκειών. Θυμίζει αρκετά την αρχική στέγαση του χριστιανικού ναού του Αγίου Νικολάου στο Ουρσύ Τζαμί και μας υπενθυμίζει ότι οι απλοί άνθρωποι δεν έχουν να διαχωρίσουν τίποτα στον τρόπο με τον οποίο εκφράζουν τη λατρεία τους για το θείο. Η αγάπη για κάθε θρησκεία εκφράζεται με γήινα οικοδομήματα που αποτελούν οι εκκλησίες και τα τεμένη και στα οποία ο άνθρωπος επιστρατεύει την ομορφιά και την τέχνη για να επικοινωνήσει με το Ανώτερο, το Θείο και το Ιερό. Ο ναός ή το τέμενος είναι ένας χώρος όπου ο άνθρωπος ταπεινώνεται, μικραίνει κι ορθώνει την πίστη του προς το Υπερπέραν ως ένδειξη ταπεινοφροσύνης αλλά κι ως ανάγκη βοήθειας για να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της ζωής. Η ίδια η πίστη είναι η απόλυτη έκφραση της τέχνης κι η ελευθερία της πίστης αποτελεί μια ελεύθερη κι ανένταχτη τέχνη. Η αρχιτεκτονική της εκκλησίας ή του τεμένους εκφράζουν μια καλλιτεχνική ανάγκη των ανθρώπων για να αφιερώσουν τα κομψοτεχνήματά τους, είτε είναι ζωγραφική και γλυπτική, είτε είναι μουσική και ήχοι, ώστε να επικοινωνήσουν με αυτό που βρίσκεται πέρα από τη μικρότητα της ύπαρξης, πέρα ακόμη κι από το κοσμικό σύμπαν.
Φιλοσοφώντας για την τέχνη ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι είχε πει, «είναι απίστευτο τι μπορεί να κάνει μια ηλιαχτίδα του ήλιου στην ψυχή σου. Η ομορφιά μπορεί να αλλάξει τον κόσμο».
Η θρησκεία όμως, μπορεί να αλλάξει τον κόσμο; Για κάποιους ναι, για κάποιους όχι. Μπορεί όμως να φέρει μια ηλιαχτίδα αγάπης στην ψυχή μας. Η σωτηρία της ψυχής είναι υπαρξιακή ομορφιά, κι ίσως, αυτό μόνο να χρειαζόμαστε.
Πηγές:
Νικόλαος Γραικός, «Πολιτισμικά και εικονογραφικά ζητήματα. Ακαδημαϊκές τάσεις της εκκλησιαστικής ζωγραφικής στην Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα», Θεσσαλονίκη 2011
Βασίλης Παπαδόπουλος, «Έγριπος. Η πόλη της Χαλκίδας κάτω από την κυριαρχία των Οθωμανών (15ος – 19ος αιώνας). Μαρτυρίες από περιηγητικά κείμενα», Πανεπιστήμιο Αθηνών
Φωτογραφίες: odosell.blogspot.com
Θερμές Ευχαριστίες στο Νικόλαο Καρατζά, Ιστορικό – Αρχαιολόγο
