Η Αντιγόνη του Σοφοκλή με μια σύγχρονη ερμηνεία

Γράφει ο Γιώργος Θεοφίλης

H παράσταση «Αντιγόνη» του Σοφοκλή παρουσιάστηκε προχθές Δευτέρα, στο κατάμεστο Θέατρο Ορέστη Μακρή, σε νέα επεξεργασία από τον σκηνοθέτη Θέμη Μουμουλίδη, με την Ιωάννα Παππά στον ρόλο της Αντιγόνης, τον Γιώργο Χρυσοστόμου στον ρόλο του Κρέοντα και μια ομάδα σημαντικών νέων ηθοποιών μεταξύ άλλων τους Λουκία Μιχαλοπούλου, Δημήτρη Σαμόλη, Μάνο Καρατζογιάννη, Χριστίνα Χειλά Φάμελη.

Η Αντιγόνη είναι αρχαία τραγωδία του Σοφοκλή που παρουσιάστηκε πιθανότατα στα Μεγάλα Διονύσια του 441 π.Χ. Το θέμα της προέρχεται από τον Θηβαϊκό κύκλο, απ’ όπου ο Σοφοκλής άντλησε υλικό και για δύο άλλες τραγωδίες του, τον Οιδίποδα Τύραννο και τον Οιδίποδα επί Κολωνώ. Τα μυθοπλαστικά γεγονότα της Αντιγόνης είναι μεταγενέστερα χρονολογικά από εκείνα των τραγωδιών για τον Οιδίποδα, αλλά η Αντιγόνη παρουσιάστηκε πριν από αυτές. Θέμα της είναι η προσπάθεια της Αντιγόνης να θάψει τον νεκρό αδελφό της Πολυνείκη, παρά την αντίθετη εντολή του Κρέοντα, βασιλιά της Θήβας, θέτοντας την τιμή των θεών και την αγάπη για τον αδερφό της υπεράνω των νόμων των ανθρώπων. Η Αντιγόνη είναι η δεύτερη αρχαιότερη σωζόμενη τραγωδία του Σοφοκλή, μετά τον Αίαντα.

Η Αντιγόνη αποτελεί ένα διαχρονικό έργο στο οποίο τίθεται το ερώτημα αν οι «αιώνιοι» θεσμοί γίνονται τίμημα στο βωμό των μικροπολιτικών ενδιαφερόντων. Το πρώτο στοιχείο της γοητείας που ασκεί ο μύθος της Αντιγόνης είναι η γενναιότητα του νεαρού κοριτσιού. Η Αντιγόνη αντιπροσωπεύει την ηρωίδα που δεν κάμπτεται, παραμένει αιώνιο σύμβολο της αντίστασης και της αξιοπρέπειας. Το δεύτερο συστατικό του δράματος που συναρπάζει είναι ότι η Αντιγόνη λειτουργεί ως ενσάρκωση της αιώνιας νεότητας που εκφράζει αξίες πανανθρώπινες και άχρονες και συγκεκριμένα τους δεσμούς που ενώνουν τους ανθρώπους και έρχονται σε αντίφαση με την απολυταρχία της εξουσίας, θέματα αιώνια που απασχόλησαν και απασχολούν το θέατρο, την ψυχολογία και την φιλοσοφία.

Το αίνιγμα της γοητείας που ασκεί εδώ και χιλιετίες η τραγωδία του Σοφοκλή συνίσταται ακριβώς γιατί προκαλεί νέες ερμηνείες, καινούριες απόψεις. Η Αντιγόνη είναι ένα σύμβολο που μπορεί να αναβιώσει σε κάθε εποχή καθώς θέτει σε επανεξέταση το σκοτεινό και επίπονο μηχανισμό της ηρωικής πράξης. Το κείμενο του Σοφοκλή ανακινεί τη σύγκρουση ανάμεσα στους εθιμικούς και τους γραπτούς κανόνες δικαίου θέτοντας το θέμα των ορίων της ανθρώπινης ατομικότητας και αξιοπρέπειας μπροστά στην υπεράσπιση της συλλογικότητας που πρεσβεύει η εξουσία και ο νόμος. Η αξία της τραγωδίας δεν έγκειται στη σύγκρουση του καλού με το κακό, της αθωότητας με την ενοχή, αλλά σε μια αντιπαράθεση ηθικών αρχών και πολιτικών θέσεων στην οποία είναι πολύ δύσκολο ο μέσος άνθρωπος να πάρει σαφή θέση.

Οι φρικαλεότητες του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου ενέπνευσαν πολλές ερμηνείες της Αντιγόνης σε συνάρτηση με το κίνητρο του Σοφοκλή ο οποίος έγραψε το έργο από αντίδραση για την εξορία του Θεμιστοκλή, ήρωα της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας. Η αλαζονεία της εξουσίας που αντιπροσωπεύει ο βασιλιάς Κρέοντας αντιπαραβάλλεται με την αγνότητα της ανθρώπινης καρδιάς που εκφράζεται στη βιοθεωρία της Αντιγόνης. Η ηθική υποχρέωση για τήρηση των ηθικών νόμων έστω και αν αυτό σημαίνει αντίσταση κατά των ανθρώπινων νόμων με τίμημα το θάνατο συνιστά και μια αλληγορία δραματουργικής κριτικής στον όλεθρο κάθε πολεμικής σύρραξης. Αυτή η αναγνώριση της ανθρώπινης οντότητας ως δομικού συστατικού κάθε ιστορικού πολιτισμού αποτελεί ένα διαχρονικό μήνυμα έναντι οποιασδήποτε βαρβαρότητας και θηριωδίας.

«Οὐδεὶς γὰρ οὕτω ἀνόητος ἐστὶ ὅστις πόλεμον πρὸ εἰρήνης αἱρέεται· ἐν μὲν γὰρ τῇ οἱ παῖδες τοὺς πατέρας θάπτουσι, ἐν δὲ τῷ οἱ πατέρες τοὺς παῖδας» αποφαίνεται ο Ηρόδοτος δηλαδή «στην ειρήνη, οι γιοι θάβουν τους πατεράδες τους, στον πόλεμο, οι πατεράδες θάβουν τους γιους». Η Αντιγόνη εν μέσω παγκόσμιου μίσους και κοινωνικής διχόνοιας μας διδάσκει ακόμη και τη σύγχρονη εποχή τη θηλυκή πλευρά των πραγμάτων. Γιατί η Ειρήνη είναι γένους θηλυκού.

Φωτογραφία εξωφύλλο: Νίκος Παντζαρας